Autor Suad K Zoranić
Bukvar za nepismene, otisnut u Zagrebu 1946. godine, predstavlja simbol postratne svijesti o važnosti Sandžaka u tadašnjoj Jugoslaviji. Ovaj obrazovni materijal, namijenjen nepismenima, sadrži lekciju o Ćemalu, nepismenom borcu koji, nakon što je saznao za ustanak partizana u Sandžaku, odlučuje stati na stranu slobode. Uzima oružje i odlazi u šumu, postajući borac za oslobođenje.
Međutim, Ćemal se suočava s još jednim izazovom – pismenošću. Naučivši čitati i pisati, ističe kako mu se „otvorile oči“, te sada jasnije vidi istinu. Ovaj narativ predstavlja metaforu težnje naroda Sandžaka za obrazovanjem i napretkom, što je bilo ključno u poslijeratnim godinama. Skoro 80 godina kasnije, Bukvar ostaje važan podsjetnik na snagu i duh sandžačkog naroda.
ZAVNO Sandžaka: Borba za autonomiju i nesretan kraj
Dana 20. novembra 1943. godine u Pljevljima je osnovano Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Sandžaka (ZAVNOS), čime je ova regija dobila svoj prvi formalni organ vlasti u okviru antifašističkog pokreta. ZAVNOS je okupljao pripadnike svih nacionalnosti, a među 62 izabrana vijećnika bilo je i pet žena, što je u to vrijeme predstavljalo napredak u društvenoj jednakosti.
Predsjednik ZAVNOS-a bio je Sreten Vukosavljević, dok je njegov zamjenik bio muftija Murat-ef. Šećeragić. ZAVNOS je upravljao Sandžakom putem sedam odsjeka, a list „Glas Sandžaka“, zvanični glasnik ZAVNOS-a, počeo je izlaziti u junu 1944. godine.
Iako je ZAVNOS u Drugom zasjedanju AVNOJ-a dobio federalni status, što je priznavalo specifičnost i važnost Sandžaka, ovaj status je bio kratkog vijeka. Na sjednici održanoj 29. marta 1945. godine u Novom Pazaru, ZAVNOS je ukinut, a Sandžak podijeljen između Srbije i Crne Gore. Ova odluka, donesena bez prethodnog izjašnjavanja naroda, izazvala je duboke podjele u političkom rukovodstvu regije.
Sreten Vukosavljević i Mirko Ćuković, vodeći ljudi ZAVNOS-a, odbili su prisustvovati posljednjem zasjedanju i nisu potpisali odluku o ukidanju, smatrajući je političkom greškom. Istoričar Branko Nadoveza ističe da je ključnu ulogu u ukidanju ZAVNOS-a odigrao Moša Pijade, dok je Edib Hasanagić 2001. godine izjavio da se o toj odluci moralo šutjeti decenijama.
ZAVNOS je ukinut, ali svijest o Sandžaku nije nestala
Iako je ZAVNOS formalno ukinut 1945. godine, svijest o postojanju Sandžaka kao posebne historijske regije nastavila je tinjati među stanovnicima. Sandžak je bio prepoznatljiv po svojoj različitosti u odnosu na Srbiju, Crnu Goru i Bosnu, te je njegova specifičnost duboko ukorijenjena u istoriji ovog područja. Međutim, postepeno je ta svijest sustavno ukidana i potiskivana, kako politički tako i kulturno. Na silu je isprana iz kolektivne memorije sandžačkog naroda kroz naredne decenije, posebno tokom perioda socijalističke Jugoslavije, kada su pitanja regionalnog identiteta često stavljana u drugi plan u ime jedinstva i centralizacije.
Ipak, unatoč naporima da se regionalni identitet Sandžaka izbriše ili minimizira, Sandžaklije su zadržale svijest o svojoj posebnosti i istorijskoj važnosti. Sandžačka autonomija, iako kratko trajala, ostavila je neizbrisiv trag u svijesti stanovništva koje se i danas sjeća vremena kada je Sandžak imao svoju posebnu ulogu unutar jugoslovenskog konteksta.
Zaključak: Sandžak kao simbol borbe za slobodu i autonomiju
I Bukvar iz 1946. i osnivanje ZAVNOS-a svjedoče o kontinuitetu borbe naroda Sandžaka za slobodu, obrazovanje i autonomiju. Ovi primjeri iz istorije naglašavaju važnost Sandžaka u širem kontekstu Jugoslavije, te kako su težnje za napretkom i jednakost bile duboko ukorijenjene u narodu ovog regiona. Iako je postojanje ZAVNOS-a bilo kratko, njegova uloga u političkom životu Sandžaka i dalje izaziva interes stručnjaka i istoričara.
Svijest o Sandžaku, kao jedinstvenom prostoru, nije se mogla jednostavno ugasiti, bez obzira na političke pritiske i pokušaje brisanja identiteta. Sandžak ostaje simbol ne samo otpora i borbe za slobodu, već i očuvanja kulturne i regionalne samobitnosti.