Damir Gruda: “Potraga za izgubljenim Sandžakom” — dokumentarac koji spaja Pynchonovu poeziju, Ginsbergove stihove i Marvelove junake u ime Sandžaka

• Od britanskog suda i orijentalne mistike, preko Woodstock festivala i njujorške rokenrol scene, do pop-arta i Marvelovih stripova – sve to se sliva u nesvakidašnji dokumentarni film Damira Grude.

Autor i univerzitetski profesor Damir Gruda predstavio je javnosti svoj novi dokumentarni film pod nazivom “Potraga za izgubljenim Sandžakom”, dostupan za online premijeru. Riječ je o slojevitom i multimedijalnom istraživanju koje Sandžak pozicionira kao kulturološki fenomen i geopolitičku tačku svjetskog značaja – ne kroz istorijske udžbenike, već kroz optiku književnosti, umjetnosti i pop-kulture Zapada.

Film je inspirisan kratkom pričom “The Lost Sanjak” engleskog pisca H.H. Monroea poznatog pod pseudonimom Saki, ali i zaboravljenim bendom neobičnog imena The Sanjac of Novipazar, koji je, kako film prikazuje, svojim nastupima bio uvod u čuveni Woodstock 1969. godine. Ta kombinacija mitova, ironije i stvarnih historijskih tragova postaje nit koja vodi gledaoca kroz priču o tome kako je Sandžak, iako gotovo nepoznat Zapadu, ostavio neizbrisiv trag u imaginaciji svjetskih umjetnika.

„Thomas Pynchon u Gravity’s Rainbow govori o Sandžaku kao o neuralgičnoj geostrateškoj tački cijele Evrope“, navodi Gruda, „dok Allen Ginsberg piše poeziju inspirisanu novopazarskim pejzažima, koji mu, kako je sam rekao, liče na ‘umorni New York’ iz snova.”

Film je prožet segmentima poezije, karikatura, pop-arta, Marvel stripova i muzičkih spotova snimljenih specijalno za ovu priliku. Gruda u filmu rekonstruiše i trag američkih umjetnika Mimi Gross i Reda Groomsa koji su 1968. godine boravili u Novom Pazaru i ostavili autentične likovne prikaze grada, od kojih je jedan danas dio stalne postavke Smithsonian muzeja u Washingtonu.

Jedan od najuzbudljivijih aspekata dokumentarca jeste otkriće da čak četiri Marvelova superjunaka potiču iz Sandžaka – među njima i Pietro (Quicksilver) i Wanda Maximoff (Scarlet Witch), usvojena djeca romskog para iz Novog Pazara, čiji trag vodi i do stripova u kojima se eksplicitno pominje pazar kao mjesto duhovne i mitske potrage za identitetom.

„Ne znamo prepoznati sopstvenu vrijednost dok je ne prepozna neko poput Ginsberga ili Marvela“, ističe jedan od sagovornika u filmu. Ova rečenica odzvanja kroz cijeli narativ, kao poziv na preispitivanje kolektivnog pamćenja i kulturnog identiteta.

Film se ne zadržava samo na estetskom doživljaju prošlosti – on otvara i kritički pogled na neuspješne infrastrukturne projekte, geopolitičke igre velikih sila, kao i ironičan odnos zapadnih karikaturista prema balkanskom mentalitetu, sve sabrano u Grudinoj prethodnoj monografiji “Sandžak i Bosna u svjetskoj periodici i karikaturi (1878–1918)”.

• „Sandžak nikada nije bio samo geografski pojam – on je bio projektovana fantazma Evrope, fascinacija Orijentom, mjesto gdje se ogledala nemoć imperija“, zaključuje autor.

U vremenu kada se kulturni prostor Sandžaka često posmatra kroz prizmu folklora i zaboravljenih veza, Damir Gruda donosi rad koji vraća regiju u intelektualne i umjetničke tokove svjetskog značaja. “Potraga za izgubljenim Sandžakom” je više od filma – to je kulturna ekspedicija u kojoj se prošlost Sandžaka susreće sa stripovima, poezijom, pop-art ikonama i zvucima rock muzike. Pogledajte dokumentarni film Damira Grude ispod teksta.