Bošnjake muslimane, na prostorima današnjeg Sandžaka, možemo pratiti u kontinuitetu za poslednjih 600 godina. Javili su se, najprije, na prostorima Jeleča i Bihora, a zatim i u drugim krajevima. Sa prvim osmanskim odredima, stigli su početkom desete decenije XIV stoljeća (najverovatnije 1392, a ostavlja se mogućnost do 1396. godine). Nije jasno koliko su ovi odredi bili zastupljeni isključivo Osmanlijma, a koliko je bilo pripadnika balkanskih naroda, koji su prije toga primili islam. Ti su odredi bili mali, a sa njima se, po pravilu, nalazio i po jedan imam. Sa njima su stizala i prva službena lica.
U historijskim izvorima, prvi kadija, sa svojom pismenom porukom Dubrovčanima, spominje se marta 1396. godine u Gluhavici (Demirdži Bazaru) čuvenom rudarskom i trgovačkom centru u ovom periodu (tutinski kraj). Sa kadijom i vojnim imamima stizali su i prvi vojni funkcioneri – subaše i vojvode.
U odredu, odnosno vojnoj posadi u Jeleču bilo je 17, a u Bihoru 21 musthafiz, odnosno čuvar tvrđave. Bili su to i prvi muslimani na tlu današnjeg Sandžaka. Međutim, Osmanije nisu u osvojenim krajevima nametali princip “čija je vlast, toga je i vjera’’. Naprotiv, dosljedno provodeći šerijatski propis, da u vjeri nema prisile, oni su zatečenom bogumilskom i kršćanskom stanovništvu dozvolili da svoja vjerska ubjeđenja ispovjedaju prema sopostvenim opredjeljenjima. Iako je dosta dugo zagovarana teza da se islam dolaskom Osmanlija, širio mačem i primjenom nasilja, za tako nešto, na prostorima današnjeg Sandžaka, nema ni jednog valjanog historijskog dokumenta ili primjera.
Naprotiv, sve do šeste decenije XV stoljeća, nije bilo prelaženja na islam od strane domorodačkog stanovništva, a tada je ono u neposrednoj vezi sa izgradnjom Novog Pazara, kada praktično počinje i nastajanje muslimanskog stanovništva na ovim prostorima. Prošlo je prema tome, oko 60 godina od dolaska osmanskih odreda, od kada su oni u nekim krajevima Sandžaka, de fakto, imali svu vlast u rukama, iako je nominalno u nekim krajevima egzistiralo i dvovlašće, a da u njima nije bilo novih muslimana. Proces prelaska na islam nije bio organizairan od strane državne vlasti, ili, pak, neke islamske institucije, nije bilo kampanjskog prelaženja na islam, što takođe, protivriječi zabludama o navodnom nasilju. On se, takođe, nije širio po nekom jedinstvenom konceptu. Naprotiv, analiza nastajanja islama, na prostorima današnjeg Sandžaka, pokazuje da je svaki kraj u vezi s tim imao svoje specifičnosti, koje su proizilazile iz konkretnih uslova.
Izgradnjom Novog Pazara sredinom XV vijeka ovaj grad se razvijao i kao najizrazitiji islamski centar u Sandžaku. Sve do pred kraj XV i prvih godina XVI stoljeća, imao je Novi Pazar primat, čak i u odnosu na Sarajevo i bio najveći grad Bosanskog sandžaka. Za razliku od nekih drugih krajeva, islam se ovdje širio prvenstveno u gradu. Sedam decenija nakon što je grad izgrađen, popisom iz 1528./30. godine u njemu je 88,4% ukupnog stanovništva bilo islamske vjere. Nasuprot gradu, u selima je preovladavalo kršćansko stanovništvo. Taj proces je tekao postepeno. Tokom prvih osam godina, od izgradnje grada, na islam su prešle 175 porodica, ili 22 porodice prosječno godišnje.
Tursko i orijentalno stanovništvo u Novom Pazaru
Međutim, treba imati na umu da su katasterski popisi nastajali iz potrebe kontrole feudalnih poreza i evenditirali su samo poreske obveznike, tako da pruženi podaci ne odgovaraju stvarnom stanju. Novi Pazar je već tada bio vojni i administrativni centar, pa su u njemu živjeli i brojni predstavnici osmanske civilne i vojne vlasti sa svojim porodicama koji ovim katasterskim popisima nisu obuhvaćeni.
Nije teško pretpostaviti da mnoga lica u vojnom i civilnom upravnom aparatu, naročito u prvim decenijama osmanske vlasti, nisu iz redova domorodačkog stanovništva, već su došli iz onih predjela koji su znatno ranije sačinjavali Osmansku imperiju, među kojima je najveći dio sigurno turskog porijekla. Jedna od 10 najstarijih novopazarskih mahala nosi naziv Mentešlu Ali, ili Ali iz Menteše (oblast u srcu Male Azije), koji je bio i vakif jedne od najstarijih novopazarskih džamija, i koji je imao tri sina Iljasa, Mustafu i Mehmediju, koji su 1445. godine uživali timare u okolini Novog Pazara.
Prema tome, muslimansko stanovništvo Novog Pazara, a ni drugih sandžačkih gradova, nije nastajalo samo prihvatanjem islama domaćeg autohtonog stanovništva. Ovdje je morao biti prisutan i znatan procenat doseljeničkog stanovništva muslimanske konfesije, tako da je uspostavom osmanske vlasti došlo ne samo do konfensionalnih promjena, nego i do miješanja različitih etničkih cjelina.
Tako su u Novom Pazaru 1489. godine evidentirani doseljenici iz Anadolije, jedan Arapin i tri crnca. Oni su se bavili zanatstvom, pa bismo mogli pretpostaviti da su došli u ovo naselje sa zadatkom da organiziraju i upostave nove grane zanata i time ožive gradsku privredu.
Relativno mali broj konvertita među muslimanskim stanovništvom u ovom ranom periodu imao je za posljedicu da u početku većinu muslimanskog življa nije činilo domaće islamizirano stanovništvo, već strani element islamske konfesije. Taj odnos vremenom će se mijenjati u korist domaćeg stanovništva.
Dakle, pionirsku ulogu u organiziranju novih zanatskih vrsta, koje je sa sobom donijela osmanska vlast imali su stranci. Pretpostavljamo da se u Novi Pazar planski dovedeni sa zadatkom da razviju nove zanatske struke vezane za vojsku, vojnu opremu i druge potrebe i time ožive privredu novog gradskog naselja.
Tako je u Novom Pazaru 1489. godine susrećemo tabaka Crnca, čizmedžiju Arapa, hamamdžiju Perzijanca. Već u prvoj polovini XVI stoljeća vidimo brojne konvertite u prvom koljenu među zanatlijskim stanovništvom. Oni dolaze uglavnom, iz okolnih seoskih naselja, dok je znatan dio i iz Hercegovine. Zanimljivo je da je zabilježen i jedan tabak iz Elbasana.
U muslimanskim mahalama živjelo je domaće muslimansko stanovništvo i Turci, s time što je tokom vremena sve više brojčano dominiro domaći etnički elemenat.
Turske porodice, su bile porodice turskih vojnika i civilnih lica, koje su bile povremeno ili trajno nastanjene u ovom gradu. Te su porodice u ogromnoj većini slučajeva bile zasnovane ženidbom Turaka sa mještankama, najviše muslimankama.
Prvi domorodci koji su primili islam bili su sigurno timarnici i trgovci, a njihov primjer su slijedili drugi. Dio novog plemstva u Novom Pazaru formiran je i od turskih oficira koji su se istakli u ratnim zbivanjima na ovom tlu poslije 1689. godine. Takvi su bili Osman-paša Suša, čiji su potomci današnji novopazarski Šuševići, i Ferhat-aga, rodonačelnik poznate novopazarske feudalne porodice Ferhatagića, koja je od početka XVIII vijeka pa sve do 1838. godine davala Novom Pazaru muselime (muteselime).
Jedan dio osmanskog plemstva koji je u vrijeme Bečkog rata (1683-1699) izgubio posjede preko Save, naselio se u gradove Sandžaka: Omerbegovići i Osmanbegovići u Novom Pazaru, Spahovići i Garibovići u Sjenici, Dervovići i Hadžajlići u Bijelom Polju, Turkmanovići i Šećeragići u Novoj Varoši, Mezildžići u Prijepolju, Hadžiatlagići u Pljevljima, Ćorovići u Bihoru. Kod njih i danas se čuva predanje prema kojem su došli iz Slavonije ili iz Budima i kažu da su potomci turskih begova.
Istaknute novopazarske porodice turskog porijekla
Porodice koje tvrde da su turskog porijekla, a koje su nastanjivale Novi Pazar, od kojih mnoge i danas imaju potomke u ovom gradu su sljedeće: Alijagići, Bajramlići, Buzgovići, Čakare, Čajlaci, Čankalije, Ćorovići, Ćurkići, Divanefendići, Elmazbegovići, Eminbegovići, Ferhatagići, Filibarići, Hadžibegovići, Hadžiavdići, Hadžiibrahimovići, Hajdarpašići, Hadžiruševići, Hasanagići, Imamovići, Kalenderi, Karaahmetovići, Kavrajići, Krkmiševići, Misirlići, Nedžipašići, Osmanbegovići, Omerbegovići, Smalbegovići, Serezlići, Spahovići, Šarenkapići, Šećeragići, Šehovići, Šehmustafići, Šukurice, Šuševići, Tahirbegovići, Tokalići, Zajmovići, Zoranići, Zoronići.
Istaknuti sandžački historičar rahmetli Ejup Mušović je smatrao da su najstarije novopazarske porodice, a sve su turskog porijekla: Šehmustafići, Hadžiibrahimovići, Buzgovići i Krkmiševići. Vrlo su stare i porodice Tokalića, Šarenkapića i Eminbegovića. Izdvojiću nekoliko najistaknutijih novopazarskih porodica turskog porijekla.
Hadžiibrahimovići čuvaju predanje po kome je njihov predak jedan od 40 vojnika koji su nakon Kosovske bitke 1389. godine došli u dolinu Raške i ulogorili se na mjestu današnjeg Novog Pazara. Činjenica je da su njegovi potomci jedna od najstarijih, ako ne i najstarija porodica u Novom Pazaru jer ih pominje Evlija Čelebija. On kaže da je Hadži Ibrahim-efendija bio čuveni graditelj mostova, hanova i drumova u Bosanskom ejaletu i da je u njegovo vrijeme u Novom Pazaru postojala Hadži-Ibrahim efendijina mahala, sa sarajem (sada ulica 7. jula), gdje je postojala Hadžiibrahimovića kuća sa česmom u dvorištu. Dosta ih je odselilo u Tursku.
Najznamenitijoj novopazarskoj porodici Ferhatagićima sam posvjetio duži tekst, koji su poštovani čitaoci sedmičnika “Stav“ imali prilike da pročitaju i saznaju mnoge važne podatke o njima. Samo ću reći da su vršili funkciju novopazarskih muselima (muteselima) od početka XVII vijeka do 1838. godine. Da je osnivač porodice Ferhataga ili Ferhat-paša, i da su imali mnoge značajne članove porodice koji su vršili i funkcije mutesarifa (sandžakbegova) Novopazarskaog, Prizrenskog. Ćustendilskog, Kruševačkog i Zvorničkog sandžaka. Ismail-paša Ferhatagić je bio imenovan za bosanskog vezira. Mnogi članovi ove porodice su iselili u Bosnu, a još više u Tursku.
Nemaju danas u Novom Pazaru potomke po muškoj liniji, a potomci po ženskoj liniji su Nedžipašići i Tahirbegovići (po nekima i Smailbegovići).
Osmanbegovići, su potomci turskog oficira Husein-bega, koji je nakon Bečkog rata došao iz Osijeka u Novi Pazar. Po Huseinbegovom unuku Muratbegu uzeli su prezime Muratbegovići, sve do prije četiri pojasa, kada po dvojici braće uzimaju nova prezimena Osmanbegovići i Omerbegovići. Obje porodice su bile vrlo ugledne i bogate, i imale su veliki broj čiftčija po selima oko Novog Pazara.
Muratbegovići su potomci Muratbega Muratbegovića koji je bio muteselim novopazarski 1831. godine. Ostaje nejasno, da li su Muratbegovići i Osmanbegovići i Omerbegovići u rodbinskoj vezi.
Šuševići su potomci Osman-paše Suše, turskog oficira koji je u novopazarski kraj došao 1689. godine goneći srpske ustanike koje je predvodio legendarni Paliđak i austrijsku vojsku koji su strahovito popalili i razorili Novi Pazar i pobili sve muslimane koje su zatekli. Ostala je pjesma čiji dio glasi:
“Paliđače, zlo ti gavran gače,
Gazi Osman niz Rogoznu krače“.
I danas su vrlo ugledna porodica. Iz njihovih redova je i znameniti novopazarski alhamijado književnik Nazif-efendija Šušević. Do 1912. godine imali su agaluke u Kosuriću.
Eminbegovići su se ranije prezivali Karabegovići. Po porodičnom predanju Karabegovići ili Karabezi su porijeklom od Mustafe koji je sredinom XVI vijeka po nalogu vezira prešao u službu iz Budima u Gradačac. Zbog tamne puti prozvan je Karabeg. Imao je zadatak da kontroliše dizdara (zapovjednika tvrđave) i da izdaje potvrde na gruntove. Svoja tri sina rasporedio je u Hercegovinu, Bosansku krajinu i u današnji Sandžak, da obavljaju iste zadatke kao i on. U Novom Pazaru Karabegovići su dobili veliki zemljoposjed u selu Parice, selu Paralovo i veliki posjed u selu Liješku (danas Kosovo). Mnogi Karabegovići su bili kadije u novopazarskom kraju, pa i Eminbeg koji je završio šerijatsko pravo u Istambulu, a umro 1901. godine pod mističnim okolnostima. Od 1921. godine Karabegovićima je promjenjeno prezime u sadašnje Eminbegović. Najprije su sahranjivani u haremu Paričke džamije, a kasnije na Velikom i Malom groblju.
Ugledna novopazarska porodica Imamović smatra da su potomci turskog imama koji je pratio sultana Sulejmana Veličanstvenog u pohodu na Beč, pa se zadržao u Bijeljini gdje je podigao džamiju, a zatim se doselio u Novi Pazar. Nije pouzdano da je ova porodica baš toliko stara, ali sigurno da spada u red najstarijih novopazarskih porodica. Današnja ulica Rifata Burdžovića Trše se ranije nazivala Muftijin sokak po muftiji Teufiku ef. Imamoviću. Do 1912. godine imalo je 15 porodica Imamovića, ali su se tada mnogi iselili u Tursku.
Karahmetovići su potomci Kara-Ahmeta, turskog oficira u službi sultana Mahmuda Drugog. Istakao se u borbama protiv egipatskog namjesnika Mehmed Alije, zbog čega ga je sultan imenovao za komandata novopazarskog garnizona. Pošto se počeo ponašati nasilnički i samovoljno i prestao da sluša naredbe bosanskog vezira koji je naredio da ga ubiju. Pogođen je sa 42 metka; pao je mrtav u sred novopazarske čaršije i sahranjen je na Velikom groblju u Novom Pazaru. Njegova porodica se odselila u Bijelo Polje, odakle su neki članovi ponovo 1918. godine doselili u Novi Pazar.
Piše:Esad Rahić
