Lapot je običaj senicida u Srbiji, tj. ubijanje roditelja ili starijih članova porodice onda kada njihovo izdržavanje postane preveliki teret za porodicu. U pojedinim krajevima, kao što je činjeno u Pirotskom kraju, u ubijanju staraca su učestvovala uža i šira rodbina, a često su tu “čast” imale i komšije, zadajući po nekoliko udaraca sjekirom, kolcem ili motkom po glavi ili tijelu žrtve ili žrtava. Najčešće, ubijanje su vršili njihovi sinovi i rođaci uz prisustvo cijeloga sela.
R.I.
Podijeli
Prema pisanjima T. R. Đorđevića iz 1918. godine o običajima brdskih predela okoline Zaječara, ubistvo bi bilo izvršavano sjekirom ili motkom, i cijelo selo bi bilo pozvano da prisustvuje događaju. U nekim mjestima bi stavljali kukuruznu kašu na glavu osobe prije ubistva da bi na taj način pokazali kako kukuruz ubija starce, a ne oni sami. Na ovaj način su se oni “po kratkom postupku” rješavali svojih ostarjelih i beskorisnih roditelja i “skidali ih sa hrane”.
Odakle ovaj stravični obred vuče svoje korijene – na to pitanje savremena nauka nema pouzdanog odgovora. Prema nekim historičarima ovaj ritual su Srbi “naslijedili” od Vlaha, stočarskog naroda kojeg su zatekli na područjima na koja su se naselili u 7. vijeku. Taj je narod danas na ovim područjima potpuno nestao, jer se kao manjinski stopio i asimilirao u srpski i crnogorski nacionalni korpus. Vlasi su bili narod rumunskog porijekla, koji je govorio dijalektom tog jezika (aromunski). Danas nas na taj iščezli narod podsjećaju samo neki toponimi, kao naprimjer ime planine Romanije kod Sarajeva.
Vlasi, kao i Rumuni, potekli su od starosjedilačkog naroda Dačana koji su naseljavali područja Vlaške, Moldavije i Mezije (dijelovi današnje Srbije). Ovaj je narod bio jako divlji, primitivan i krvoločan. Rimljani su s njima više stoljeća vodili krvave ratove, a uspio ih je pokoriti tek rimski car Trajan u 2. vijeku nove ere. Nakon pokoravanja, ovaj je divlji narod bio potpuno romaniziran, pa je prihvatio rimsku kulturu i jezik, tako da Rumuni danas govore jezikom koji je veoma sličan italijanskom.
O stravičnim vjerskim ritualima i krvločnosti tog naroda zvanog Dačani ostavio nam je svoje zapise rimski historičar Plinije mlađi.
Postoje neke pretpostavke da su obred “lapot” u paganska vremena, pored Dačana, upražnjavala i neka staroslavenska plemena u svojoj prapostojbini, ali o tome do danas nemamo pouzdanih historijskih podataka. Lapot se po načinu svoga izvršenja može smatrati ostatkom prastarih rituala prinošenja ljudskih žrtava paganskim božanstvima.
Ubijanje svojih roditelja su u doba srpske srednjovjekovne države praktikovali i srpski kraljevi, kao i srpska vlastela. Tako je i srpski car Dušan ubio svog oca.
Ovaj običaj likvidacije svojih ostarjelih, bolesnih, bespomoćnih i, po njihovim shvatanjima, beskorisnih članova porodice, zadržao se kod Srba jako dugo, sve do početka 20. vijeka. Zabilježeno je da je i srpski vožd Karađorđe Petrović 1813. godine lično ubio oba svoja ostarjela roditelja. Ocu je sjekirom odrubio glavu, a majku je pogubio malo “humanije”. Njoj je na glavu nabio pletenu košnicu sa pčelama. Majčina smrt nije bila krvava, ali je bila laganija i užasna!
O ovom stravičnom ritualu danas imamo jako puno pisanih podataka i knjiga koje o tome svjedoče. Obred “Lapot” je predstavljao ritualno ubistvo jednog ili oba ostarjela roditelja, obično od strane najstarijeg sina i to najčešće sjekirom. Prije samoga izvršenja ovaj je zločin bio javno najavljivan po okolnim mjestima i selima, a njihovi mještani su javno pozivani kod domaćina ubistva na tzv. “podušje”. Seoski birov – telal bi išao od kuće do kuće s bubnjem i vikao: “Lapot je u toj i toj kući, dođite na podušje”. Pod ovim se podrazumijevalo da se komšije pozivaju na molitvu za dušu ubijenih i za oprost njihovim dželatima. Nakon molitve bi se organizovala gozba i pijanka uz obaveznu muziku, pjesmu,veselje i tradicionalno srpsko igranje u kolu, koje bi predvodio kućni domaćin. Ta se gozba i proslava održavala u dvorištu kuće iza koje je to zvjerstvo prethodno bilo obavljeno!
U pojedinim krajevima, kao što je činjeno u Pirotskom kraju, u ubijanju staraca su učestvovala uža i šira rodbina, a često su tu “čast” imale i komšije, zadajući po nekoliko udaraca sjekirom, kolcem ili motkom po glavi ili tijelu žrtve ili žrtava. Najčešće, ubijanje su vršili njihovi sinovi i rođaci uz prisustvo cijeloga sela.
U istočnoj i južnoj Srbiji, kao i u Dinarskoj oblasti u Bosni i Hrvatskoj, bilo je praktikovano i nešto manje krvavo ubijanje, tako što je stavljana “proja” ili “kruh” na glavu starca ili starice, a zatim bi najstariji sin velikim drvenim čekićem – maljem raspalio odozgo po njihovoj glavi uz rečenicu: “Ne ubijamo te mi, nego ovaj hljeb.”
U Crnoj Gori je to ritualno ubijanje nazivano “pustevovanje”, a umjesto “proje” je korišten vuneni smotuljak.
Srbi su, u zavisnosti od kraja u kojem su živjeli, na različite načine ubijali svoje starce. U Homolju se praktikovalo odrubljivanje glave crtalom od rala ili pluga, u Timoku ubijali su ih motkom.
S obzirom na to da su ti starci vjerovali da ih poslije smrti čeka bolji život, oni su se bez pogovora pokoravali ovom drevnom običaju, te su svoje sinove – ubice čak i blagosiljali riječima: “Sine moj, da si živ i zdrav mnogo godina i da dočekaš starost, pa i tebe sin ovako da isprati na onaj svijet.”
Vlasi su u praksi primjenjivali najbrutalniju metodu lapota: najprije bi usijanim gvožđem pržili starca po vratu i tijelu, a zatim bi još žive starace stavljali u mrtvačke sanduke i zakopavali ih u groblju!
Na osnovu lapota – svirepih egzekucija svojih najmilijih, nastala je i ona srbijanska narodna poslovica koja je i danas u upotrebi i koja glasi: ”Čim čovek preturi še’setu treba ga sekirom po glavi.” Postoje i druge varijante ove stare srpske poslovice koje glase: “Zreo za sikirče” ili “Zreo za sjekiru” (kod Srba u Bosni, okolina Bijeljine).
Prema Jevremu Brkoviću, crnogorskom historičaru, “riječ lapot se odnosi na običaj ubijanja starih članova porodice, kada oni više ne mogu da rade i svojim radom pridonesu materijalnim potrebama domaćinstva”. Tihomir Đorđević u svom djelu Naš narodni život je pisao: “Prema tradiciji, kako je zabilježio gospodin Trojanović, kada neko postane star i slab, familija se sastaje i donosi odluku da se ta osoba ubije.“
Pravoslavna crkva se, i pored općepoznatih Božijih zapovijedi: “Ne ubij” te “Poštuj oca svoga i mater svoju”, vijekovima nije suprotstavljala ovom raširenom paganskom običaju činjenom iz čisto ekonomskih razloga i zatvarala je oči pred tom svirepošću. Ovim nereagiranjem i zatvaranjem očiju SPC je ubicama vlastitih roditelja davala puni legitimitet. Kasnije su uz molitvu i pričest u crkvi pravoslavni sveštenici davali oprost ovim monstruoznim zločincima.
Pokušavajući opravdati ono za što nema opravdanja, a zaduženi da to čine, u poznatoj knjizi Antropologiji religija anonimni srpski autor iz SANU, između ostalog, ovako objašnjava lapot: “Ovim obredom srpska svetosavska kultura je ispravljala logičke nedoslednosti prirode i vraćala je merioce vremena (rođenje i smrt) u svoje normalne okvire.” Eto, tako od starosti i bolesti koju ona sobom nosi, tek u šezdesetoj godini života, još prilično zdravi i snažni, umirali su s “osmehom na licu” sretni i zadovoljni srpski roditelji ubijani rukom svoje djece.
Opširnije su o ovome pisali i Sima Trojanović, Lapot i prokletije u Srba, 1898; V. Radanović, Narodna predanja o ubijanju starih ljudi, 1929-1930; Dušan Bandić, Narodna religija u sto pojmova, 1991; te Ivan Kovačević, Prikoljiš, 1992.
