-
Autor Suad K Zoranić
Nakon višemjesečnog istraživanja, došao sam do ključnih dokaza o zajedničkim precima današnjih sandžačkih Bošnjaka i Srba. Iako je nacija uglavnom kulturološki fenomen, ovakve informacije o zajedničkom porijeklu mogu ujediniti sandžački narod. Već u ranom djetinjstvu primijetio sam da su sandžački Srbi bliži po fizionomiji i kulturi Bošnjacima Sandžaka nego Srbima iz drugih dijelova Srbije. Iako ne isključujem migracije, genetske analize pokazuju da su Iliri u velikom procentu prisutni među stanovništvom Sandžaka, Crne Gore, Dalmacije i Hercegovine, čak više nego među Albancima, što dodatno potvrđuje moje nalaze iz prethodnih istraživanja o starom Rasu i Duklji.
Ilirsko porijeklo stanovništva Raške potvrđeno je historijskim izvorima i arheološkim nalazima, poput Crkve Svetih apostola Petra i Pavla u Rasu, koja je odigrala ključnu ulogu u vjerskoj i kulturnoj transformaciji ovog područja. Ta promjena nije bila samo vjerska, već je imala i političke motive.
Oblast Raške prvi put se spominje u VI vijeku, u djelu „De aedificiis“ bizantijskog historičara Prokopija, po dominantnom ilirskom utvrđenju Arsa. Ime Ras, odnosno Raška, izvedeno je iz imena tog utvrđenja, koje se u historijskim dokumentima ponekad navodi kao Arsa, a ponekad kao Ars, kako je zabilježeno u djelu „De Administrando Imperio“ Konstantina VII Porfirogeneta.
Poznat je i pečat Jovana, guvernera Rasa, korišten u razdoblju od 971. do 976. godine, kada je ovaj stari ilirski grad postao sjedište Istočne eparhije. Eparhija je dobila ime po ovoj gradini, a cijeli region pod njenom upravom počeo je nositi isto ime.
Međutim, potrebno je razjasniti jednu kontradiktornost između Crkve i historiografa. Prvi u rodoslovu kojeg Crkva nastoji prepustiti zaboravu jeste raški župan Petar Gojniković.
Zašto?
Pronađen je pečat kneza Petra (u izvorima također Predimir) s natpisom: „Petro arhontos Dioklia Amin“ (Živojin R. Andrejić, Centar za mitološke studije Srbije, Schlumberger, 1884, str. 20).
Natpis sa Petrovog pečata ukazuje na ilirsko pleme Dioklete u Duklji. Kako historičar Konstantin Jireček u knjizi „Historija Srbije“ navodi:
„Petar je bio sin Gojnika, a Gojnik sin Vlastimira, koji je vladao od 830. do 851. godine, iz prve raške dinastije. Gojnik nije nosio slavensko ime.“
Nakon oca, Petar je vladao Raškom od 892. do 917. godine. U borbi za prevlast nad ostalim članovima porodice, Petar je proširio župu Rašku.
Pečat kneza Petra iz IX vijeka, s likom Svete Djevice Marije i djetetom Kristom na jednoj strani te natpisom na grčkom „Petro Arhintos Dioklia Amin“ na drugoj strani, svjedoči o njegovoj vladavini (izvor – en.wikipedia.org).
Ova činjenica značajno sužava prostor i mogućnost povezivanja kasnijih Srba s ovom ranom raškom dinastijom.
Na osnovu navedene činjenice, jednostavno je donijeti zaključak o stvarnom periodu osnutka Srbije. S obzirom na to da smo na početku teksta spomenuli da se u VI. vijeku, u djelu „De aedificiis“ bizantskog historičara Prokopija, ne spominje Srbija, već Raška, smatramo da termin Srbija ne može biti vezan uz termin Raška, pa čak ni kasnije, u XII. vijeku, u vrijeme Stefana Nemanje, kako to tvrde crkveni izvori.
Ono što su arheolozi pronašli u dolini rijeke Raške, gdje se nalazi gradina Ras, jesu predromaničke crkve. Ove crkve, po svojoj orijentaciji, odgovaraju gotsko-arijanskoj provenijenciji.
Donje dvije skice, preuzete iz knjige Marka Popovića „Tvrđava Ras“, prikazuju dvije bazilike koje su, po svojoj orijentaciji, arijansko-gotske. Datirane su u period prije cara Justinijana, u vrijeme vladavine Teodorika Velikog, kada je arijansko učenje u Iliriji doživljavalo procvat.
Naredna slika, preuzeta sa Google Maps, želi pokazati analogiju i otkloniti svaku sumnju u prethodnu skicu iz knjige Marka Popovića.
Pored crkava nalaze se mnogobrojne nekropole stećaka, koji su neumoljivi i nepobitni svjedoci razvoja arijanskog učenja, odnosno učenja Crkve bosanske, koje je očigledno bilo zastupljeno i na prostoru Raške.
Ravan uz desnu obalu rijeke Raške, kraj samog ušća rijeke Sebečevske, označena je kao lokalitet bazilike, gdje je iznad ostataka kasnoantičke arhitekture ukopana nekropola stećaka. Zanimljivo je primijetiti da je pravac u kojem je okrenuta bazilika SI-JZ, što je pravac karakterističan za Ostrogote.
Ilirsko porijeklo Stefana Nemanje: Dokazi iz historijskih izvora
Porijeklo dinastije Nemanjića, posebno njenog osnivača Stefana Nemanje, oduvijek je bilo predmet mnogih rasprava. Međutim, brojni historijski dokazi ukazuju na to da je Stefan Nemanja bio ilirskog porijekla, što je ključno za razumijevanje etničke i kulturne pozadine stare Raške. U ovom članku analiziraćemo ključne dokaze koji potvrđuju njegovo ilirsko nasljeđe.
1. Dukljansko kraljevstvo i veza s Ilirima
Duklja, također poznata kao Dukljansko kraljevstvo, bila je srednjovjekovna država smještena na području današnje Crne Gore. Naziv “Duklja” potiče od starog ilirskog plemena Diokleata, čije ime se izvodi iz indoevropskog korijena dhoukl, što znači skrovit, taman ili crn. Ova etimološka povezanost sa imenom Crne Gore dodatno potvrđuje ilirsko porijeklo stanovnika ove regije.
Stefan Nemanja je rođen 1113. godine u Duklji, u selu Ribnica, što je tada bilo pod kontrolom dukljanskih vladara. Njegova rodbinska povezanost s dinastijama Vukanovića i Vojislavljevića, koje su također poticale iz plemena Diokleata, još je jedan značajan dokaz o njegovom ilirskom porijeklu. I Vukanovići i Vojislavljevići vodili su porijeklo od Diokleata, ilirskog plemena koje je naseljavalo područje Duklje i okolne regije.
2. Dukljanska dinastija Vojislavljevića i uticaj na Rašku
Stefan Nemanja bio je povezan s dukljanskom dinastijom Vojislavljevića, koja je vladala Dukljanskim kraljevstvom od sredine 10. do kraja 12. vijeka. Konstantin Bodin, jedan od najpoznatijih vladara iz ove dinastije, zauzeo je Ras i proglasio ga dijelom dukljanske države. Njegova vladavina i vojni pohodi značajno su utjecali na teritorije Raške, što je omogućilo ilirskoj populaciji da se proširi na te prostore.
Vojislavljevići su, kao i Vukanovići, imali bliske veze s Raškom, a upravo su oni postavili temelje kasnije vlasti Stefana Nemanje nad tim područjem. Njegova majka je bila iz porodice Vojislavljevića, čime je dodatno osnažena ilirska povezanost.
Jedan od ključnih dokaza o uticaju ove dinastije je izdavanje bule u Rimu 8. januara 1089. godine, za vrijeme vladavine kralja Konstantina Bodina (1081–1101). Ovom bulom je barskom prelatu potvrđen status arhiepiskopije, čime je ustanovljena Barska nadbiskupija. Protupapa Klement III. istom je bulom potvrdio Bodinu kraljevsku titulu koju je naslijedio od svog oca Mihaila I. Vojisavljevića (1050–1081), čime se jasno osnažuje veza dukljanske vlasti i crkve s prostorom Ilira.
3. Veza s Vukanovićima i arijanska tradicija
Stefan Nemanja je po očevoj liniji bio povezan s Vukanovićima, dinastijom koja je u periodu od 1083. do 1165. godine vladala Raškom. Vukanovići su imali značajan utjecaj na ovaj region i aktivno su se borili protiv Bizanta, što je dodatno osnažilo lokalnu vlast i autonomiju Raške.
Zanimljivo je napomenuti da su Vukanovići, kao i veliki dio stanovništva Raške, njegovali arijansku tradiciju, koja je bila prisutna među Ilirima i Gotima. Arijanstvo, koje je kasnije proglašeno herezom, imalo je svoje korijene u ovim krajevima, a crkve pronađene u dolini rijeke Raške svjedoče o njegovom prisustvu. Stefan Nemanja je, kao potomak Vukanovića, bio duboko povezan s ovim nasljeđem.
Oko 1166. godine dogodila se velika promjena u Raškoj. Raški vladari Desa i Uroš nestaju sa scene, a vlast preuzimaju četiri brata – Tihomir, Stracimir, Miroslav i Stefan Nemanja, sinovi vlastelina Zavide, koji vodi porijeklo od dinastije Vukanovića. Ova promjena je donijela novu dinamiku u Rašku, čime su Vukanovići postali ključni akteri u budućim događajima. Stefan Nemanja je 1168. godine svrgnuo svog brata Tihomira i preuzeo vlast u Raškoj.
4. Krštenje u katoličkoj crkvi i ilirski identitet
Jedan od ključnih dokaza o ilirskom porijeklu Stefana Nemanje jeste činjenica da je kršten u katoličkoj crkvi, koja je dominirala Dukljom, a time i Raškom u to vrijeme. Njegovo krštenje u katoličkoj vjeri dodatno potvrđuje njegovu povezanost sa zapadnim, ilirskim naslijeđem.
Nakon što je kralj Bodin postavio Vukana za vladara Raške, župa Raška postala je dio Duklje, a katolička crkva imala je dominaciju. Ovaj vjerski uticaj, zajedno s ilirskim naslijeđem, oblikovao je identitet Stefana Nemanje, iako je kasnije prešao u pravoslavlje i uspostavio svoju dinastiju na temeljima pravoslavne crkve.
5. Ilirsko nasljeđe dinastije Nemanjića
Dinastija Nemanjića, čiji je osnivač Stefan Nemanja, vladala je Raškom od 12. do 14. vijeka. Iako je Nemanja kasnije uspostavio pravoslavlje kao dominantnu religiju, njegovo ilirsko porijeklo ne može biti zanemareno. Ilirski korijeni su igrali ključnu ulogu u formiranju etničkog i kulturnog identiteta ove dinastije.
Veza Stefana Nemanje s Ilirima, posebno kroz njegovu povezanost s dinastijama Vukanovića i Vojislavljevića, te njegovo rođenje u Duklji, potvrđuju da je bio dio ilirske populacije koja je naseljavala te prostore.
Ilirsko porijeklo Stefana Nemanje potvrđeno je kroz niz historijskih dokaza, uključujući njegovu povezanost s dinastijama Vojislavljevića i Vukanovića, ilirsko naseljenje Duklje i Raške, kao i arijansku tradiciju koja je bila prisutna na tim prostorima. Iako je kasnije prešao na pravoslavlje i postao osnivač dinastije Nemanjića, njegovo ilirsko naslijeđe ostaje ključno za razumijevanje etničke i kulturne složenosti stare Raške.
Stefan Nemanja je, bez sumnje, bio ilirskog porijekla, a njegova dinastija, koja je vladala Raškom, nosila je snažan pečat ilirskog nasljeđa, čime se njegovo mjesto u historiji dodatno potvrđuje.
### 2. **Arijanstvo kao religijska struja u Raškoj**
Arijanstvo je teološki pravac koji je osnovao arijanski svećenik Arije iz Aleksandrije u IV vijeku, a njegovo učenje je odbacivalo dogmu o trojstvu i božanskoj prirodi Isusa Krista. Ova hereza je u početku bila veoma raširena među germanskim plemenima, naročito Gotima, koji su, prilikom migracija, prenijeli svoje vjersko uvjerenje u Iliriju. Jedan od najsnažnijih dokaza arijanskog prisustva u Raškoj jesu arijanske bazilike pronađene u dolini rijeke Raške. Prema nalazima arheologa Marka Popovića, u području stare Raške otkrivene su bazilike koje su gotsko-arijanske provenijencije i datirane u period prije cara Justinijana, kada je arijanstvo bilo dominantno (*Popović, “Tvrđava Ras”, str. 112*).
Ove bazilike, kao i nekropole stećaka u okolini Rasa, svjedoče o prisustvu arijanstva, koje je opstajalo u Raškoj sve do dolaska dinastije Nemanjića u XII vijeku. Bazilike su bile orijentisane prema SI-JZ, što je karakteristično za arijanske crkve, a njihova arhitektonska struktura ukazuje na gotski uticaj. Pored arijanskih bazilika, stećci pronađeni u ovom području sadrže simbole karakteristične za Crkvu bosansku, koja je kasnije baštinila arijansko naslijeđe.
### 4. **Crkva bosanska i arijanstvo**
Jedan od ključnih aspekata arijanstva u Raškoj jeste njegov uticaj na formiranje Crkve bosanske, koja je često pogrešno interpretirana kao bogumilska. Prema nekim izvorima, Crkva bosanska je baštinila arijanske elemente, a bogumilstvo koje je kasnije prepoznato kao hereza u Raškoj i Bosni zapravo ima korijene u arijanskom učenju. Bogumili su, poput arijanaca, negirali trojstvo i odbacivali zvaničnu crkvenu hijerarhiju.
Stećci pronađeni u Raškoj, posebno oni ukrašeni simbolima karakterističnim za Crkvu bosansku, ukazuju na prisustvo ove hereze u regionu. Na nekim stećcima su uočeni simboli gotskog arijanstva, što dodatno potvrđuje teoriju da je arijanstvo imalo snažan uticaj na formiranje vjerskih zajednica u Bosni i Raškoj (*Jean Duvernoy, “L'Histoire des Cathares”, Toulouse, 1979*).
### 5. **Zaključak**
Porijeklo naroda stare Raške i njihova povezanost s arijanstvom ilustrira složenost kulturnih i religijskih uticaja na ovom prostoru. Iliri, Goti, Slaveni i drugi narodi koji su prolazili kroz Rašku, ostavili su trajne tragove na religijsku sliku regije. Arijanstvo, koje je ovdje procvjetalo pod gotskim uticajem, bilo je dominantna religija sve do dolaska dinastije Nemanjića, kada su arijanci protjerani ili prisilno preobraćeni u pravoslavlje. Naslijeđe arijanstva, međutim, preživjelo je kroz Crkvu bosansku i njene sljedbenike, a tragovi ove hereze vidljivi su u arheološkim nalazima iz perioda srednjeg vijeka.
Na osnovu historijskih, arheoloških i religijskih izvora, jasno je da je stanovništvo stare Raške imalo ilirsko porijeklo, koje je kroz vijekove bilo pod utjecajem arijanskog učenja. Iako su Nemanjići pokušali pravoslavnom konverzijom i srbizacijom asimilirati stanovništvo, ilirski kulturni i vjerski tragovi ostali su prisutni. Crkva bosanska, koja se često pogrešno povezuje s bogumilima, zapravo je nastavak arijanskog učenja koje je bilo prisutno na ovom prostoru još od vremena Gota.
### **Izvori:**
– Marko Popović, *Tvrđava Ras*, Arheološki institut, 2011.
– Konstantin VII Porfirogenet, *De Administrando Imperio*, glava 32.
– George Grote, *History of Greece*, 1856.
– T. Živković, *Portreti srpskih vladara (IX – XII vek)*, Beograd 2006.
– Toma Arhiđakon, *Historia Salonitana*, cca. 1268.
– Jean Du
