Monografija „Stari majstori Jeni Pazara“ osvjetljava stari svijet zanata Novog Pazara, nastala iz potrebe da se sačuva sjećanje na ovu bitnu oblast prošlosti grada. Nažalost, gotovo svi stari zanati su nestali na ovom prostoru, a ovo je pokušaj da se nešto iz prošlosti otrgne od zaborava i prenese u sadašnjost i budućnost.
Za pisanje monografije profesor ELijas Rebronja je koristio historijske radove Hatidže Čar-Drnde, njeno istraživanje starih zanata u Novom Pazaru, kao i knjiga „Stari zanati Pirota i okoline“ Borisava S. Jovanovića. Pomogli su i pojedinci koji su pamtili i objašnjavali procese rada kod pojedinih zanata. Fotografije su preuzete iz arhiva ili autentično dokumentovale trenutni status zanata, a za neke su korištene internet slike jer ne postoje slične fotografije iz Novog Pazara.
Ova monografija predstavlja most između prošlosti i budućnosti, pružajući mladim generacijama priliku da shvate bogatstvo života koje je nekada postojalo u pazarskoj čaršiji. Nadamo se da će neko od njih oživjeti dio ove baštine i spasiti je od nestajanja.
- Priča o zanatima
Priča o zanatima u Novom Pazaru počinje davne 1461. godine, kada se grad počeo formirati i razvijati. Riječ „zanat“ dolazi iz arapskog jezika i znači majstorija ili vještina. U Osmanskom carstvu zanatom su se smjeli baviti samo ljudi islamske vjere.
Zanati su u osnovi izučena proizvodna, prerađivačka, obrađivačka ili uslužna djelatnost zasnovana na tradicionalnim znanjima i prirodnim materijalima. Novi Pazar se naglo razvijao, a s njim i zanati koji su postali osnova privrede grada. Prema podacima iz 1485. i 1489. godine, muslimansko stanovništvo, koje se bavilo zanatima, živjelo je u posebnim gradskim četvrtima.
- Razvoj zanata i doprinos vakufa
Pripadnici zanatlija osnivaju vakufe, pa prema katastarskom popisu iz 1540-1542. godine, vakufske fondacije osnovali su kožarski zanatlija, bravar i krznar. Putopisac Pavle Kontarini 1580. godine pominje da pazarska čaršija ima “vrlo dugi bazar, gdje ima svake vrste dućana, osobito zanatlija koji proizvode topuze, turske katance i cijenjene medenice.”
Evlija Čelebija u svom putopisu pominje da Novi Pazar “ima 1110 dućana” u kojima se izrađuju katanci, čekići i drugo oružje. Sredinom XVI vijeka Muslihudin Abdulgani, poznat kao Muezin-hodža Madeni, dao je sagraditi dvije radionice za preradu kože na obali rijeke Raške i jedan mlin.
- Raznolikost zanata
Zahvaljujući blizini rudnika Gluhavica i Ržane, razvijali su se zanati vezani za izradu metalnih predmeta kao što su bravari, kazandžije, kalajdžije i potkivači konja. Njihovi proizvodi su zadovoljavali lokalne potrebe i izvozili se na strana tržišta. Kovački zanat je pratio putnike i karavane, a potkivači konja su majstorski pripremali konje za dalji put.
Obrada kože bila je značajna pa su se razvili sarački, krznarski, kožarski i obućarski zanat. U okviru obućarske struke postojali su hafafi, bašmekčije, čizmedžije i papučari koji su zadovoljavali potrebe tadašnjeg stanovništva. Također su se javljali zanati vezani za obradu i preradu tekstila.
Monografija „Stari majstori Jeni Pazara“ predstavlja dragocjen poduhvat koji osvjetljava zanate Novog Pazara, omogućujući mladim generacijama da shvate značaj i bogatstvo ovih vještina. Nadamo se da će neko od njih oživjeti dio ovog naslijeđa i spasiti ga od zaborava. Danas prenosimo priču o novopazarskim zanatima sa početnim slovima A i B.
- Abadžija
Riječ abadžija dolazi od turske riječi koja označava krojača ili naziv za zanatlije
koji su izrađivali narodnu nošnju od grubog sukna abe. Otud i naziv abadžija gdje je
na arapsku riječ aba dodat turski sufiks -džija. tur. ← arap. ̔ abā̕; domaće grubo sukno
od valjane vune; abahija, baja; gornji dio muške odjeće od grubog sukna
Dok su, s jedne strane, terzijske rukotvorine bile skupe i namijenjene pretežno
bogatijem sloju stanovništva, postojale su abadžije koji su pravili jednostavnu i jefti-
niju suknenu odjeću. Seoska nošnja bila je uglavnom izrađivana po kućama, a pojedi-
ni odjevni predmeti bili su djelo seoskih krojača – abadžija.
Abadžijski zanat je nekada bio veoma važan i izrađenom odjećom označavao je i na-
cionalnu pripadnost i društveni stalež. Abadžijski zanat je svakako jedan od najtežih i
najzahtevnijih zanatskih poslova i od sukna, čohe, platna, štofa, trebalo je vještine da se
uradi po mjeri i bez greške da bi se na kraju sve to sašilo i postavila postava i dugmad.
Poznate abadžije svoju robu prodavali su u Novom Pazaru.
- Arhitekta – mimar
Arhitekta je zanatlija koji se bavio uređenjem grada i bio je glavni zidar ili gradi-
telj. Riječ arhitekta dolazi iz grčkog arkhitéktōn: (glavni) graditelj, zidar. Arhitekta se
starao da se tadašnji Novi Pazar razvija u skladu sa orijentalnim principima izgradnje.
Arhitekta je grad dijelio na dva dijela, čaršiju i mahale. C�aršija je predstavljala centar
zanata, trgovine, dok su mahale bile namijenjene za stanovanje. U čaršiji su bili smje-
šteni veći objekti, dućani, džamije, hanovi, saraji, medrese, biblioteke. U mahalama su
bile stambene kuće sa prizemljem ili i spratom. Kuće su bile prilagođene islamskom
načinu života. Na donjem spratu koji je bio uži i od kamena nalazila se kuhinja, ostave
i drugo. Na donjem spartu su bili sasvim uski prozori koji su služili uglavnom za venti-
laciju. Gornji sprat je bio širi sa većim brojem prozora. Na gornjem spratu bila je divan-
hana ili velika prostorija u kojoj su se okupljali ukućani radi opuštanja i druženja. Kroz
prozore, džumbe ili mušepke gledalo se intimno na spoljašnji svijet.
O izgledu grada, planiranju građevina i privatnih kuća starao se i u to vrijeme arhitekata.
- Aščija
Aščija je zanatlija koji sprema i prodaje orijentalna jela ili kuha orijentalna jela.
Naziv dolazi od turske riječi aşçı, ahçı koja opet dolazi iz perzijskog āš što znači jelo,
kuhana hrana. Aščija je pored kuhanja hrane klao stoku, spremao i sjekao pečenje,
kuhao krompir i pasulj, prinosio sir, mlijeko i jaja putnicima i trgovcima. Aščinica u
kojoj je radio aščija bila je podijeljena na dva dijela. U prvom je bila kuhinja ili mutvak,
a drugi dio je bio prodajni i to kao aščijski odžak i aščinski dućan. Na jelovniku su bila
jela poput raznih pečenja, sogan dolme, ćevapa, tarhane, bamije… Uz aščinicu je često
bila i pekara
- Bačvar
Bačvar je bio zanatlija koji pravi burad i kace. Kace su bile drvene posude začuvanje
i transport sira i kajmaka. Kaca se pravi na sličan način kao i bure. Samo dno kace
je u obliku kruga, a bočne strane se nazivaju duge, jer su lučnog oblika kao duga na
nebu. Da bi bure bilo trbušasto, duge moraju dobro da se spoje da tečnost iz bureta
ne bi curila. Kada se sve dobro upasuje, na burad se nabacuju metalni ili drveni pr-
stenovi koji drže duge da se ne raspadnu. Sipanjem te čnosti u bure, drvo nabubri pa
prstenovi stežu nabubrelo drvo, te dolazi do zaptivanja među dugama. Bure ne smije
da se rasuši jer može da se raspadne. Za burad se koristi drvo različitog porijekla, ali
hrastovo je najcijenjenije.
- Barudžija
Barudžija je onaj zanatlija koji izrađuje ili prodaje barut. Naziv dolazi od turske riječi
barutçu, barut + tur. suf. -çu (-çi) ) + nastavak –ja. Barut je puščani prah ili eksplozivna
materija koja je služila za punjenje metaka vatrenog oružja. Barudžija je zanatlija koji je u
osmanskom periodu vodio sve poslove vezane za barut, čuvanje, pripremu, izradu i prodaju
baruta u baruthani. Barut se čuvao u drvenim buradima, kamenim posudama ili fišeklija-
ma (kožnim futrolama koje su se nosile za pojasom pojedinca). Prvobitno vatreno oružje
je radilo na principu punjenja barutnim prahom na čijem kraju bi se ubacivao matalni kur-
šum, a paljenje je vršeno uz pomoć fitilja ili zapaljivog kanapa. Za potrebe i vojske i civila
barudžija je obezbjeđivao i prodavao barut. To je bio veoma opasan zanat jer se dešavalo da
se barut upali i tom prilikom stradaju mnogi. Takođe se barut morao čuvati na suvom, jer
ako se ovlaži gubi svoja svojstva i eksplozivnu moć. Barudžija kao zanatlija se sačuvao do
današnjih dana samo je vremenom prešao u državne institucije koje su se bavile nabavkom
i prodajom baruta i barutnih punjenja za vojsku i civile.
- Berber
Riječ berber dolazi iz turskog, preko perzijskog jezika i označava zanatliju koji
brije i šiša. Nekada su berberi obavljali i poslove doktora i zubara, pa shodno tome
izvodili čak i manje medicinske zahvate. U pazarskoj čaršiji zadugo nije bilo berbera
kao samostalnih zanatlija i tek 1528. godine se pominje jedan berberin. Zadugo su
u porodicama ljudi sami sebe i šišali i brijali, ili su to radili njihovi ukućani. U po-
četku su berberi mogli biti samo Turci, možda i iz razloga predostrožnosti. Zadugo
su berberi sunetili djecu na ovim prostorima, vadili zube, puštali krv, šišali i brijali.
Berberi su pripremali i mirise koje su koristili posle brijanja. Osnovni alat berbera
ipak su bili brijač i makaze. Brijače su berberi oštrili na kaišu. Berbernice su bile
male drvene kućice koje su bile smještene u samoj čaršiji. Neki berberi nisu imali
posebne dućane već su bili smješteni u kafedžijnicama. Neke berbernice su imale
drveni pod, a većina ih je bila sa zemljanim patosom. Berberi su uvijek bili cijenjeni
i poštovani i kao zanatlije koji šišaju i briju i kao ljudi koji umiju osunetiti oštrom
britvom ili izvaditi zub i pustiti krv.
- Bičakčija
Bičakdžija je onaj koji izrađuje, ukrašava duge noževe, handžare i jatagane; nožar.
Naziv potječe od turske riječi biçak: nož ≃ biçmek: rezati. Bičakdžije su izrađivale
razne vrste noževa i britvi. Pripadali su kovačkom esnafu. Posao su dijelili tako da su
bičakdžije izrađivali razna sječiva, dok su hašermu radili hašermdžije, koji su pripa-
dali zlatarskom – kujundžijskom esnafu, a korice su, ako su bile od metala, izrađivali
kujundžije. Bičakdžije su bili muslimani i samo su oni mogli izrađivati sječiva. Sječiva
su bila čelična i ispunjena srebrom, ponekad i zlatnim cvjetnim motivima i islamskim
natpisom iz Kur’ana. Često su kabze (rukohvati) i korice izlivene od srebra i ukrašene
bogatim stilizovanim ornamentima. Osim za potrebe borbe oružje je korišteno kao
sastavni dio nošnje odraslih muškaraca. Pored potreba da oružje bude što ljepše,
ono je ukrašavano i iz želje da ostane trag o vremenu, majstoru ili vlasniku. Britve iz
Novog Pazara su bile posebno na cijeni i prodavali su ih na londonskoj pijaci. 
Bojadžija
Bojadžije su bojili bojom vunu, vunenu pređu i konac potapajući ih u posude ili male
bazene. Vuneni konac je najčešće bojen crvenom ili crnom bojom, žutom, zelenom, sme-
đom, sivom… Za bojenje je korišteno drvo ruj ili bagrem, brest, lipa, vrba, korijen kuku-
rijeka i koprive, lišće crnog luka, kora oraha… Zavisno od količine tkanine određivala se i
količina biljke kojom se bojilo. Nekada se tkanina potapala u hladnu, a nekada u vrelu vodu
i od dužine kuhanja zavisila je i određena nijansa boje. Prije bojenja klupko se namotavalo
na lakat, a kada bi namotaj bio dovoljno debeo, skidao se sa lakta, uvrtao i potapao u boju.
Boje u ovom kraju su bile živopisne i jarke, a vrstom boje se određivalo kome su boje bile
namijenjene. Nakon bojenja vuna se dobro ispirala i sušila na zraku. Zanat bojadžije bio je
veoma cijenjen i tražen.
- Bozadžija
Naziv ovog zanata potiče od boze, tur. ← perz. būza, što označava piće od kukuru-
za i šećera. Bozadžije su pravile bozu, a prodavali je na ulici iz metalnih posuda po
čaršiji. Napitak je prodavan od ranih jutarnjih časova i bio je posebno osvježavajući.
Boza je spremana tako što se neprosijani kukuruz miješao sa šećerom, vodom i hljeb-
nim kvascem. Kad smjesa odstoji kuvana je u buretu. Bozadžije su prodavale bozu po
čaršiji, a od kvaliteta boze zavisila je i prodaja.
- Bravar
Bravarski zanat se kao poseban zanat razvio iz kovačkog zanata i to dosta kasnije.
Bravari su zapravo zantalije koji su se bavili izradom i popravkom sitnih metalnih
dijelova domaćinstva. Za učenje ovog zanata je bilo potrebno šegrtovanje i često se
prenosio porodično. Bravari su proizvodili brave ali i ključeve, ograde, rešetke za
prozore… Brava se kovala od gvožđa. Cio mehanizam se pojedinačno iskivao. Ključe-
vi su imali više ureza i svaki je posebno kovan za određenu bravu. Za uspješno funk-
cionisanje brave bilo je potrebno vješto uklopiti svaki dio mehanizma, a to su mogli
samo pravi majstori ovog zanata. U izradi ostalih metalnih dijelova za domaćinstvo
bravari su često bili pravi umjetnici.
- Bunardžije
Bunardžije su zanatlije koje su kopale bunare. Prije kopanja bunara određivala se mo-
guća lokacija na kojoj bi moglo imati vode. To se radilo rašljama koje bi pokazivale gdje
ima vode, ali ne i na kojoj dubini se voda nalazila. Prostor gdje se kopa bunar prvo se morao
ograditi radi bezbjednosti. Kopanje je u početku rađeno lopatama i krampama, a zemlja
se direktno izbacivala. Kasnije se postavljao čekrk sa konopcem i kantom i na taj način
se vukla zemlja iz bunara. Nekada se bunar odmah i podziđavao kako se ne bi obrušio i
zatrpao bunardžije, a nekada se kopalo do samog kraja pa tek kad se pojavi voda vršilo se
zidanje bunara kamenom. Neki bunari su bili plići i voda bi se pojavila na nekoliko metara,
a nekada se išlo u dubinu i od nekoliko desetina metara. Zbog opasnosti od plinova i guše-
nja u bunar se prije radova spuštala svijeća čiji je plamen pokazivao prisustvo kiseonika ili
otrovnih plinova. Na dno bunara pri kraju kopanja se posipao pijesak, šljunak i kamen kako
se voda ne bi mutila. Bunardžije su se kao zanatlije očuvale u Novom Pazaru i do novijih
dana, samo se tehnika i vrsta materijala promijenila.
Autor Elijas Rebronja