Autor Suad K Zoranić
Historija prostora stare Raške i istočne Duklje, gdje se danas prostire Sandžak, odražava složenost kulturnih, vjerskih i etničkih tokova. Stanovništvo ovog područja, koje uključuje i današnje Bošnjake i Srbe, decenijama je suočeno s pokušajima historijskog revizionizma. Jedan od ključnih izazova je prikazivanje Bošnjaka kao konvertita, čime se umanjuje njihov status starosjedilaca i kulturno-historijskih nasljednika ovog područja. Posebno se ističe Salih Selimović, historičar iz Tešnja koji živi i radi u Sjenici, svojim tvrdnjama manipuliše historijskim činjenicama kako bi negirao autohtoni identitet Bošnjaka i prikazao ih kao “islamizirane Srbe pravoslavce”. Njegov pristup oslanja se na ideološke narative pravoslavnih historičara 19. i 20. stoljeća, koji su služili političkim ciljevima.
U antičko doba, prostor Raške i Duklje naseljavali su Iliri, starosjedioci Balkana s bogatim kulturnim naslijeđem. Pod utjecajem gotske kulture i religije, među Ilirima se razvilo arijanstvo, religijski pravac koji nije priznavao Isusa kao Boga već kao božijeg poslanika. Arijanstvo je bilo često u ovom području tokom ranog srednjeg vijeka, o čemu svjedoče brojne nekropole u Sandžaku, specifično orijentisane prema sjeveroistoku i jugozapadu.
Donja skica iz knjige Marka Popovića „Tvrđava Ras“ prikazuju bazilike arijansko-gotske orijentacije, datirane u period prije cara Justinijana, za vrijeme vladavine Teodorika Velikog, kada je arijanstvo u Iliriji doživljavalo svoj procvat. Usporedba sa fotografijama s Google Mapsa potvrđuje autentičnost skica iz Popovićeve knjige.
Pored ovih bazilika nalaze se brojne nekropole stećaka, koji nepobitno svjedoče o prisutnosti arijanskog učenja i kasnijeg razvoja Crkve bosanske na prostoru Raške. Lokalitet na desnoj obali rijeke Raške, blizu ušća Sebečevske rijeke, obilježava ostatke kasnoantičke arhitekture iznad kojih se prostire nekropola stećaka. Posebno je zanimljiv smjer orijentacije bazilike (sjeveroistok–jugozapad), karakterističan za Ostrogote.
Dolaskom Slovena u 6. i 7. vijeku, stanovništvo Balkana počinje se miješati s novim doseljenicima. Međutim, kulturni utjecaji Ilira na prostoru Raške ostaju snažni, a arijanstvo se postepeno transformira u bogumilstvo. Bogumili su, zbog svojih vjerovanja, često bili smatrani hereticima, što ih je činilo metom progona. Nemanjići, koji su se početkom 12. vijeka odlučili za pravoslavlje pod utjecajem Bizantije, vršili su nasilne asimilacije i istrebljenja arijanaca( kasnije bogumila), oslanjajući se na podršku Vizantije i Rima.
U tom periodu, većina današnjih Srba iz stare Raške i Duklje(Sadašnjeg Sandžak) bila je katoličke vjere, što potvrđuju arheološki ostaci brojnih katoličkih nekropola. Pravoslavne nekropole su rijetke, što dodatno ukazuje na raznolikost vjerskog naslijeđa. Sama porodica Nemanjić bila je porijeklom katolička, prije nego što je prešla u pravoslavlje zbog političkih interesa i jačanja saveza s Vizantijom. Katolička crkva iz prve polovine 14. vijeka pronađena u Deževi, je jedan od mnogo dokaza.
Zanimljivo je napomenuti da dinastija Vlastimirovića, koja se smatra prvom srpskom dinastijom, ima složenu etničku pozadinu. Petar, sin Gojnika, koji je bio sin Vlastimira, vladao je u 9. vijeku. Pečat kneza Petra iz tog perioda prikazuje lik Svete Djevice Marije s djetetom Kristom i grčki natpis „Petro Arhintos Dioklia Amin“, što potvrđuje raznolikost kulturnog identiteta tog vremena. Gojnik, interesantno, nije nosio slavensko ime, što dodatno svjedoči o kulturnoj kompleksnosti prostora.
Dolaskom islama u 15. vijeku, arijanci(kasnije bogumili), već prepoznatljivi po svojim monoteističkim uvjerenjima, masovno prihvataju novu vjeru. Iako su postojali i slučajevi Srba koji su prihvatili islam, njihov broj je bio zanemarljiv. Istovremeno, katolici iz ovog područja prešli su većinom na pravoslavlje pod političkim i društvenim pritiscima Vizantije.
Petrova crkva u Novom Pazaru, često prisvajana od strane srpskih nacionalističkih krugova, ima dublje korijene vezane za starosjedilačko stanovništvo. Arheološki nalazi, kao i komentari sa društvenih mreža, ukazuju na to da Petrova crkva nije isključivo pravoslavni simbol već dokaz kulturne i vjerske raznovrsnosti. Neosporan dokaz da istina polako izlazi na vidjelo jeste i rasprava zvanične stranice Putevima srpske istorije sa njenim pratiocima, Srbima iz svih krajeva Srbije:
damircaval: Crkva je stvarno predivna, ali VI st. Bog vam pomogao u neznanju. Znate vi kada su prvi Sloveni stigli u taj kraj? Crkva uz svu ljepotu nikako ne može biti srpska.
putevima_srpske_istorije: @damircaval Uz dužno poštovanje, ali gdje sam napisala da su je podigli Srbi??? Molim Vas pre komentarisanja pročitajte tekst, nije teško.
Na osnovu arheoloških i historijskih izvora, stanovnici Sandžaka(Srbi i Bošnjaci) su starosjedioci sa snažnim genetskim i kulturnim kontinuitetom. Nekropole iz perioda od 16. do 19. vijeka ukazuju na lokalne tradicije, dok dokazi o dominantnom katoličanstvu u ranom srednjem vijeku osporavaju tvrdnje o homogenoj pravoslavnoj historiji.
Genetski i kulturno, Bošnjaci i Srbi Sandžaka predstavljaju autohtoni narod Balkana. Njihovo naslijeđe nije jednostavno vezano za jednu naciju već je rezultat višeslojnih historijskih procesa – od ilirskih korijena, preko utjecaja gotske i keltske kulture, arijanstva, bogumilstva, pa do kasnije islamizacije Bošnjaka i pravoslavizacije Srba. Nacije nisu genetski nego kulturološki fenomen, ali činjenica je da su sandžački Srbi i Bošnjaci genetski isti narod.
Uprkos pokušajima Srpske akademije nauka i umjetnosti da stvori narativ o homogenoj i neprekinutoj srpskoj historiji, stvarnost pokazuje drugačiju sliku. Petrova crkva, nekropole i drugi historijski artefakti pripadaju prije svega narodu ovog prostora, a ne ideološkim konstrukcijama. Očuvanje ovog naslijeđa zahtijeva priznavanje zajedničkog identiteta i poštovanje starosjedilačke historije.
Riječi autora
„Kao spec. ing. hemije, moje kućno vaspitanje mi ne dozvoljava da poričem struku historičara Saliha Selimovića. Međutim, iznosim činjenice koje osporavaju njegove motive i tvrdnje kojima godinama djeluje protiv Sandžaka, osporavajući autohtoni status Bošnjaka.“