Sve je počelo u maju 1942. godine. Operativni štab NOP za Bosansku krajinu 23. maja šalje izvještaj Glavnom štabu NOP za Bosnu i Hercegovinu u kojem ih izvještava o bijegu dvojice pilota zrakoplovstva tadašnje NDH na slobodnu teritoriju.
Piše: Nedim Hasić za Stav.ba
U izvještaju stoji: “Danas 23 ov. mj. spustili su se na našu teritoriju dva hrvatska aviona sa posadom od tri pilota krcati oružjem i municijom. Dobro bi bilo da nam Vrhovni štab odmah pošalje mjesto aerodroma sa kojim oni raspolažu i znakove tako da bi mogli u hitnim slučajevima sa avionima održavati vezu. Sa benzinom stojimo dosta slabo. Mi ćemo poduzeti sa tim avionima neke akcije. Imamo još i treći avion koji smo zarobili u Prijedoru, vršimo neke popravke na njemu, izgleda da će biti isti uporabljiv.”
Partizani su tada aerodrom imali u dijelu Prijedora zvanom Urije. Tamo su poletjela dva ustaška pilota: Franjo Kluz i Rudi Čajavec. S aerodroma Zalužani kod Banje Luke Kluz prelazi u partizane na avionu “Potez 25”, a Čajavec s mehaničarom Milutinom Jazbecom Mišom na avionu “Brege 19”. To su bili prvi avioni partizanske vojske.
Kluz na Kozari četvrtog juna obavlja prvi borbeni zadatak i o tome po povratku u bazu obavještava komandu. “Jutros u 7 sati i 45 minuta izvršio sam lijet sa bombardovanjém Orahove i ustaških kolona koje su se kretale u pravcu Međeđe. Bilo ih je [u kolonama] oko 800. Tenkova i topova nisam vidio. Kolona je sva razjurena i zaplašena, tako da su skakali u vodu i močvare pored Save, jer u Prosaru nisu smjeli bježati, pošto su im naši bili za leđima na svega 200 do 300 metara. Sa našima sam uspostavio vezu. Naši su, izgleda, već prihvatili borbu sa neprijateljem. Oko Dubice nije primijećeno nikakvo kretanje neprijateljske vojske.”
Nažalost, piloti nisu dočekali kraj rata. Franjo Kluz, narodni heroj, poginuo je 14. septembra 1944, kao vođa odjeljenja 1. lovačke eskadrile, pri napadu na njemačku artiljeriju kod Omiša u Hrvatskoj. Rudi Čajavec, također narodni heroj, poginuo je 4. juna 1942. u borbi protiv četnika kod Klašnica, u blizini Banje Luke.
Priča o prebjegu Kluza i Čajaveca u partizane bila je temelj nastanka Partizanske eskadrile. Jedan od najpoznatijih filmova takozvanog partizanskog žanra uzbudljiva je priča, no kao i uglavnom svi partizanski filmovi, ti partizanski vesterni, netačan je, prenapuhan i pun grešaka. Ali dobar i zabavan, vrlo gledljiv.
U stvarnosti, Kluz i Čajavec jesu bili prvi partizanski piloti, ali nisu imali gotovo nikakvog uspjeha u borbenim misijama. Partizanske snage su pod petokrakom do kraja Drugog svjetskog rata oborile samo dva njemačka aviona. Jedan je oborio Sulejman Selimbegović u blizini Banje Luke. Drugi je oborio Mehmedalija Lošić u blizini Sarajeva. Piloti o kojima se malo ili skoro ništa ne zna. Uostalom, kao ni o brojnim drugim partizanskim pilotima. Kluz i Čajavec, očito, bili su dovoljni.
“Partizanska eskadrila je vrlo zabavan film koji je mnoge od nas potaknuo da se školujemo ili bavimo avijacijom. I to je sve. On nije pretjerano tehnički tačan, pogrešni su tipovi aviona, tipovi bombi, imena…. On nema veze s historijom. To je tipični narativ borbe dobra i zla i ništa više od toga”, priča nam Sead Vrana. Ekspert je za deminiranje, posebno za bombe zaostale iz Drugog svjetskog rata. Tragajući za misijama savezničkih bombardera koji su svoj smrtonosni tovar istresali s bosanskohercegovačkog neba, tražio je mjesta na kojima bi se mogle nalaziti neeksplodirane avionske bombe. Mnoge je od njih i našao i demontirao s kolegama.
U toj svojoj potrazi istražio je brojne vojne i civilne arhive i tako naišao na mnoga imena, saznao podosta o partizanskim pilotima. Onima koji su, poput Selimbegovića i Lošića, letjeli pod petokrakom, ali i onim drugim koji su letjeli pod tuđim zastavama, uglavnom pod britanskom i američkom.
Borbeni put partizanske avijacije bio je iznimno zanimljiv. Osim aviona otetih od ustaške vojske, sve su ostalo partizani sami stvorili, od uzletišta do radionica u kojima su izrađivali avionske bombe. No, trebalo je za avijaciju mnogo više pa je formiranje prvih jedinica počelo tek krajem 1943. godine, kada Vrhovni štab donosi odluku o stvaranju vazduhoplovnih jedinica NOVJ.
Najprije je u Livnu oktobra 1943. godine formirana Prva vazduhoplovna baza, prvi slobodni aerodrom na nekoj od okupiranih teritorija Evrope. U martu 1944. godine potpisan je sporazum Vrhovnog štaba s predstavnicima Britanske vlade o stvaranju dviju lovačkih eskadrila. Eskadrile opslužuje i na njima leti jugoslavensko ljudstvo i dejstvuju isključivo nad jugoslavenskim ratištem. Nazvane su Prva i Druga lovačka eskadrila NOVJ, a isprva su bile bazirane u Libiji, u sastavu britanskog “Royal Air Forcea”.
Poslije oslobođenja Beograda, sporazumom između Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije i Vlade SSSR-a, dvije sovjetske vazduhoplovne divizije stavljaju se pod operativnu komandu Vrhovnog štaba, a po tom sporazumu odmah se pristupilo formiranju jugoslavenskih vazduhoplovnih štabova i jedinica.
“Svo vazduhoplovno osoblje je naredbom Glavnog štaba bilo okupljeno i prebačeno u sjevernu Afriku. Formirane su dvije eskadrile, Franjo Kluz je bio politički komesar Prve eskadrile”, priča Vrana pojašnjavajući: “Ako posmatrate iz čisto zrakoplovne perspektive, Rudi Čajavec nije bio previše uspješan pilot. On jeste bio značajan i bitan zbog priče da se infiltrirao u Ratno zrakoplovstvo NDH, da je bio stacioniran na aerodromu u Banjoj Luci i da je s tog aerodroma prebjegao partizanima. I nažalost, poginuo na izvršenju svog prvog zadatka u svojstvu partizanskog pilota, zajedno sa svojim strijelcem. Vjerovatno je zvanje narodnog heroja zaslužio zbog tog prebjega. U partizanskoj avijaciji su postojala mnogo značajnija imena. Recimo, Franjo Kluz, također prebjeg iz NDH koji je imao više borbenih letova.”
Jedan od tih koji je letio pod partizanskom petokrakom, ali u sastavu 352. eskadrile RAF-a, prve partizanske eskadrile pod britanskom komandom, bio je zastavnik Mehmedalija Lošić, koji će pred kraj rata biti unaprijeđen u potporučnika. Mehmedalija Lošić letio je na avionu “Spitfire”. O njegovim letovima i obavljenim zadacima postoje iscrpni izvještaji u britanskoj Nacionalnoj arhivi. Jedan od tih izvještaja jeste i onaj o akciji u blizini Sarajeva, kada je Lošić oborio njemački avion. Taj je izvještaj našao Sead Vrana. Vrlo je zanimljiv jer su u njemu, u opisu akcije obaranja aviona, navedena imena pilota koji su učestvovali u akciji i pilota koji je avion oborio.
“Engleski izvještaj sadrži poprilično detaljan opis borbe iznad Vojkovića kod Sarajeva. Letom je komandovao Hinko Šojić, Lošić je bio pilot broj dva”, kaže nam Vrana čitajući izvještaj. “20. mart 1945., četiri aviona 352. eskadrile u borbenom izviđanju između Ilidže i Trnova. Prvo su bombardovali konvoj kamiona a onda su primijetili Henschel 126, njemački izviđački avion. Po izvještaju napali su ga i Hinko Šoić je pogodio strijelca. Avion se zatim spustio u kanjon iz Vojkovića prema Trnovu a za njim se zaputio Mehmedalija Lošić i oborio ga u kanjonu.”
U izvještaju Prve partizanske eskadrile o istom događaju ne spominju se imena pilota koji su oborili avion, samo se navodi spisak pilota i opis akcije. U partizanskom izvještaju stoji sljedeće: “IZVEŠTAJ KOMANDE 1. LOVAČKE ESKADRILE JUGOSLOVENSKE ARMIJE OD 20. MARTA 1945. О NAPADU NA NEMACKU AUTO-KOLONU NA PUTU JABLANICA — VOJKOVICI I IZVIĐANJU KOMUNIKACIJA U LICI I BOSANSKOJ KRAJINI1 20. III. 1945. g. OPERACIJA BR. 321 Zadatak: Oružano izviđanje Ilidža – Trnovo. Broj aviona: 4 Spitfajer V, Vreme letenja: 6 sati 20 minuta, Poleteli: 10.15 sa Visa, Sleteli: 11.50 na Vis, Piloti: vođa potporučnik Šoić Hinko, br. 2 zastavnik Lošić Mehmedalija, br. 3 potporučnik Fabjanović Šime, br. 4 zastavnik Kovačič Mirko.
U 11.00 časova bombardovana kolona od oko 30 kamiona između Jablanice i Vojkovića. Sve bombe su pale među kamione. Kad su nameravali da započnu sa mitraljiranjem kolone, vođa je opazio jedan nemački avion tipa Henschel 126, te naredio napad na njega. On je prvi otvorio vatru na udaljenosti oko 300 metara i gađao ga sve do daljine od 5 metara. Po izjavi br. 2 ubio je izviđača. Zatim su ostali pratioci napali avion. Neprijatelj je pokušao letenjem na maloj visini i raznim evolucijama da se brani. Svi avioni su pošli u drugi napad, nakon kojega se je nepr. avion zapalio i nakon 30 sekundi udario u šumu. Naši gubici: 0.”
Zanimljivo je da je Lošić pogođen iznad Doboja 2. februara 1945. godine, ali je uspio da sleti i tako se spasi. Brzo po slijetanju je ponovo prebačen na Vis, odakle se vratio borbenim zadacima.
Poslije akcije obaranja aviona kod Vojkovića Mehmedalija Lošić obavio je još samo jedan borbeni let, i to 19. aprila 1945. godine. Avion “Spitfire”, koji je danas izložen u Vazduhoplovnom muzeju u Beogradu, upravo je avion na kojem je posljednji borbeni let izvršio Lošić.
Poslije rata Lošić, zajedno s još jednim pilotom, Huseinom Okanovićem, koji je imao osamdesetak borbenih misija, nastavlja svoju karijeru u JNA. Jugoslaviji su isporučeni engleski avioni “Mosquito”. Lošić i Okanović u JNA bili su nastavnici letenja i išli su na obuku u Englesku kako bi mogli upravljati tim avionima. Nakon rata je formiran Prvi lovački puk, koji je bio stacioniran u Mostaru i obojica su bili pripadnici tog puka.
Ipak, priče Saliha Islamovića i Sulejmana Selimbegovića puno su uzbudljivije, ne zato što su bili bolji piloti ili što su imali više uspjeha nego zbog njihovih sudbina. Naime, Islamović je rođen u Prozoru i bio je pilot od 1933. godine. Kao pripadnik zrakoplovstva NDH, bježi partizanima, ali ga put, umjesto na slobodne teritorije, odvodi čak u Tursku. Odatle se ipak pridružuje eskadrili, ali nije dočekao borbene misije. U Beninu, na sjeveru Afrike, tokom školskog leta sudario se u zraku sa svojim kolegom i poginuo 3. maja 1944. godine.
S druge strane, Selimbegović važi za pilota koji je prvi pod petokrakom oborio jedan njemački avion iznad Jugoslavije. Ono što je čudno jeste to da o njemu nema gotovo nikakvih podataka, kako u jugoslavenskim, tako ni u savezničkim dokumentima. Možda i ima, no pretraga dostupnih arhiva ne daje nikakve informacije. Vrlo se malo zna o Sulejmanu Selimbegoviću u našoj javnosti. Njegovih biografskih podataka nema u arhivima niti na internetskim stranicama.
“Sulejman Selimbegović je bio prvi partizanski pilot koji je oborio neprijateljsku letjelicu, njemački avion. Zanimljivo je pomenuti da je vrlo malo partizanskih pilota, pilota koji su letjeli pod petokrakom, izvojevalo vazdušnu pobjedu. To su Selimbegović i Lošić”, priča Sead Vrana, dodajući: “Sulejman je letio avionom koji su partizani zarobili na aerodromu Zalužani kod Banje Luke. Prijavio je obaranje kod Trapista iznad Banje Luke, i to su otprilike svi podaci o njegovom ratnom putu. Zašto nema više, nije jasno i o tome možemo samo nagađati. Piloti su inače zanemareni u tom dijelu historiografije, fokus je stavljen na Kluza i Čajaveca, o ostalima se nije previše pisalo.”
Priča kaže da se dvoboj u čijem se središtu našao Sulejman Selimbegović odigrao 23. novembra 1944. godine. Partizanske jedinice napadaju Banju Luku. Oslobađaju aerodrom Zalužani, gdje je zarobljeno oko 200 pilota i tehničara NDH, kao i desetak aviona. Na aerodromu su zatečena tri francuska lovca “Morane-Saulnier”, koje su partizani koristili pri napadu na Banju Luku.
Ka njima je tokom bitke poletio njemački avion “Junkers”, a Selimbegović je poletio i napao njemačkog protivnika. Uspio ga je pogoditi i oboriti u blizini banjalučkih Trapista. Tri dana kasnije Selimbegović je imao još jedan vazdušni duel. Istine radi, za razliku od drugih akcija partizanskih pilota koje su dobro dokumentirane, o onome što je napravio Selimbegović na nebu iznad Banje Luke nema previše podataka pa se tako pojavljuju neki autori, poput Bojana Dimitrijevića, koji u svojoj knjizi tvrde da Selimbegović nije oborio njemački avion. Dimitrijević tako piše da je do susreta zaista i došlo, ali da je u prvom slučaju “Junkers” pobjegao pred Selimbegovićem, a u drugom slučaju da je “poslije razmjene vatre partizanski pilot morao da se u brzini i sa pregrijanim motorom povuče na novo letjelište”, te dodaje da nema potvrde da je Selimbegović zaista oborio avion.
U poslijeratnim godinama je Sulejman Selimbegović nastavio pilotsku karijeru i, navodno, pilotirao avionima kojima je Josip Broz Tito odlazio na svoja putovanja. Umro je 1978. godine. Iza njega je ostalo dvoje djece, sin i kćerka.
Izvor: Stav.ba
