U srednjovjekovnoj Srbiji nisu postojali gradovi kao zanatski i trgovački centri sa svojim poslovnim i stambenim dijelovima. Umjesto toga, naziv “grad” koristio se za utvrđenja, dok podgrađa i trgovi nisu imali karakter gradskih naselja.
Prije dolaska Osmanlija, kuće, pa čak i dvorci vlastele i vladara, građeni su od drveta. Tehnologiju gradnje od tvrdog materijala u Srbiju su donijeli Osmanlije, a to se posebno ogledalo u izgradnji gradova.
Graditelji srpskih crkava i manastira, koji pripadaju građevinama od tvrdog materijala, poticali su iz Bizantije i Primorja. Međutim, sva urbana naselja u Srbiji, koja je pod Osmanlijama bila poznata kao Smederevski sandžak, osnovala je osmanska vlast. Najčešće su ih osnivali visoki osmanski velikodostojnici, a inicijativa za nastanak gradova proizlazila je iz njihovih graditeljskih i vakufskih aktivnosti. Ponekad je i centralna vlast imala ključnu ulogu u osnivanju novih gradova.
Vakufi i vakufske fondacije bili su presudni za razvoj urbanih sredina, dok je uloga države bila sekundarna. Gradove su osnivali muslimanski vakifi, pa su oni imali orijentalno-balkanski izgled, a većina stanovništva bila je muslimanska. Kršćani su uglavnom živjeli na selu, dok je samo mali broj njih stanovao i radio u gradu.
Tokom XVI vijeka, u vrijeme najvećeg uspona Osmanskog carstva, gradovi postaju važni ekonomski, trgovački i zanatski centri. Stambeni dijelovi gradova, poznati kao mahale, sastojali su se od kuća različitih konstrukcija i veličina, a svaka mahala imala je svoju džamiju oko koje se razvijala.
Gradovi su bili politički oslonci osmanske vlasti, a u njima su se nalazili najvažniji državni organi, dok se odvijao sav kulturni i prosvjetni život. Planirana gradnja gradova, često po naređenju Porte, omogućavala je da postanu centri političke, ekonomske i kulturne moći.
Na Balkanu su gradska naselja bila podijeljena na:
- Utvrđena mjesta: palanke (manja utvrđenja od drveta), hisari (tvrđave od čvrstog materijala) i kale (veće tvrđave sa kulama).
- Otvorena mjesta: varoši (podgrađa s kršćanskim stanovništvom), kasabe (muslimanska trgovačka i zanatska naselja) i šeheri (veća muslimanska naselja s više džamija).
Gradovi su se dijelili na džemate (zajednice) i mahale, a postojali su muslimanski, kršćanski i jevrejski džemati. Čaršija, kao centralni dio grada, bila je mjesto gdje se odvijao glavni privredni život, a u njenoj blizini nalazile su se glavne gradske građevine poput džamija, medresa, hamama i hanova.
Do kraja XVIII vijeka, muslimani su činili apsolutnu većinu u gradovima, dok su kršćani uglavnom ostajali na selu. Gradovi su funkcionirali po strogoj esnafskoj organizaciji, gdje su zanatlije bile okupljene u cehove s jasnim pravilima. Na teferičima, svečanim okupljanjima esnafa, učestvovali su i kršćanski trgovci i zanatlije.
Izvor FB Esad Rahić