Selver Hodžić, sin istaknutog borca protiv režima Slobodana Miloševića i značajne figure u političkom organizovanju Bošnjaka Sandžaka, podijelio je na Facebooku duboko promišljen status koji izaziva na razmišljanje o značaju dana Sandžaka. Status Hodžića, koji prenosimo na kraju teksta u cjelosti, otvara prozor u prošlost i poziva na razmišljanje o današnjoj vrijednosti ove historijske regije.
Hodžić počinje svojim izlaganjem o ideji stvaranja ZAVNO Sandžaka, koja je potekla od Josipa Broza Tita, na osnovu opredjeljenja udruženja studenata Beogradskog univerziteta iz Sandžaka. Ti studenti su se prije Drugog svjetskog rata zalagali za autonomiju Sandžaka, pokazujući rano priznanje regionalnih posebnosti i težnji.
Važan trenutak u Hodžićevom statusu je pismo Tita Ivanu Milutinoviću iz jeseni 1943. godine, koje poziva na formiranje veća za Crnu Goru, Boku, Sandžak i Metohiju. Ovo pismo i njegova naredba za pripremu antifašističkog veća ilustruju rani interes za političku autonomiju Sandžaka, ali i neispunjene želje lidera tog vremena.
On dalje opisuje okolnosti koje su dovele do osnivanja ZAVNO Sandžaka. Nakon kapitulacije Italije i oslobođenja brojnih gradova u Sandžaku, Narodnooslobodilački pokret je dobio na snazi, što je kulminiralo formiranjem ZAVNO Sandžaka. Inicijativni odbor, kojeg su činili Sreten Vukosavljević i Murat Šećeragić, pokazuje multietnički karakter ove organizacije.
Takođe naglašava važnost Prvog zasjedanja ZAVNO Sandžaka, održanog u novembru 1943. godine, kao ključnog trenutka u kojem su se okupili delegati svih nacionalnosti, socijalnih struktura i vjeroispovijesti. Ovo zasjedanje je postavilo temelje za borbeno jedinstvo između srpskog i muslimanskog stanovništva u Sandžaku, ali i za dalje rukovođenje Narodnooslobodilačkim odborima.
Međutim, Hodžić ističe kako ZAVNO Sandžaka nije uspio postati federalna jedinica Nove Jugoslavije, što je bila tema negodovanja dijela rukovodstva. Odluka o podjeli Sandžaka između Crne Gore i Srbije, donesena bez prethodnog izjašnjavanja naroda, predstavlja ključni trenutak u historiji regije koji i danas izaziva diskusije.
Hodžićev Facebook status ne samo da osvjetljava važne historijske trenutke, već i postavlja pitanja o identitetu i naslijeđu Sandžaka u suvremenom kontekstu. Njegovo razmišljanje je pravovremeni podsjetnik na složenu i bogatu historiju ovog regiona, kao i na njegovu neprekidnu važnost u razumijevanju regionalnih i nacionalnih identiteta na Balkanu.
Zašto slavimo dan Sandžaka…? 💙💙
Ideja za stvaranje ZAVNO Sandžaka potekla je od Vrhovnog komandanta NOV i POJ Josipa Broza Tita, na osnovu opredeljenja udruženja studenata Beogradskog univerziteta koji su bili iz Sandžaka i koji su se, prije početka Drugog svjetskog rata, zalagali za dobijanje autonomije Sandžaka.
U pismu upućenom u jesen 1943. godine Ivanu Milutinoviću, delegatu CK KPJ, Tito izražava želju da se formira jedno veće za cijelu teritoriju Crne Gore, Boke, Sandžaka i Metohije. U pismu se navodi: „Smatram da bi bilo potrebno da vi što prije pristupite u Crnoj Gori, Boki, Sandžaku i Metohiji – pripremanju konferencije antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja za te krajeve, i to, po mogućstvu, odozdo, demokratskim putem, tajnim biranjem po srezovima.“ Međutim, ova ideja nije ispoštovana. Ivan Milutinović je 15. oktobra 1943. godine odgovorio Titu da je osnovano Zemaljsko antifašističko veće za Crnu Goru i Boku, i u pismu uopšte ne spominje Sandžak i Metohiju.
Istovremeno, u jesen 1943. godine, kapitulacijom Italije došlo je do oslobođenja Pljevalja, Bijelog Polja, Nove Varoši, Priboja i dijela Novog Pazara, Tutina i Sjenice, što je izazvalo ubrzano rasplamsavanje Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP) u ovim mjestima i nekoliko mjeseci kasnije dovelo do osnivanja ZAVNO Sandžaka. Na oslobođenoj teritoriji bili su održani izbori za seoske, opštinske i sreske Narodnooslobodilačke odbore (NOO). Ideja za osnivanjem se u velikoj mjeri zasnivala i na masovnom učešću naroda Sandžaka u Narodnooslobodilačkoj borbi. Inicijativni odbor za osnivanje ZAVNO Sandžaka činili su Sreten Vukosavljević, sociolog i profesor Beogradskog univerziteta, i Murat Šećeragić, muftija i vrhovni šerijatski sudija i komesar Islamske verske zajednice za Sandžak, Crnu Goru i Srbiju u Kraljevini Jugoslaviji.
O razlozima osnivanja se govori u pismu Inicijativnog odbora ZAVNO Sandžaka: „Na inicijativu AVNOJ-a krajem novembra 1943. godine osnovano je ZAVNO Sandžaka, iako u odlukama Drugog zasedanja (AVNOJ-a) Sandžak nije predviđen kao federalna jedinica… Ovo osnivanje bilo je uslovljeno razvojem prilika u Sandžaku. Okupatoru i izdajnicima našeg naroda bilo je uspjelo da zaoštre odnose između srpskog i muslimanskog življa što je svakako za narod Sandžaka imalo posljedica.“
Prvo zasedanje:
Prvo zasedanje ZAVNO Sandžaka održano je 20. novembra 1943. godine u Pljevljima, u prisustvu 252 delegata iz svih dijelova Sandžaka. Ovi predstavnici bili su izabrani na sreskim konferencijama Narodnooslobodilačkih odbora, poslije održavanja izbora.
Na zasedanju je izabrano 62 većnika ZAVNO Sandžaka, i to – 14 iz pljevaljskog i bijelopoljskog sreza, 12 iz mileševskog sreza i po 11 iz srezova Priboj i Nova Varoš. Među izabranim većnicima bilo je pripadnika svih nacionalnosti, socijalne strukture i veroispovesti, a veće je takođe uključivalo i pet žena. Kako se navodi u pismu Inicijativnog odbora, na Osnivačkoj skupštini bili su prisutni svi „koji su svojim držanjem i radom u narodnooslobodilačkoj borbi dokazali svoju ljubav prema narodu i slobodi, koji zaista leže u interesima naše borbe, našeg naroda, bratstva Srba i Muslimana, njihove budućnosti i slobode.“ Tada je formirano i rukovodstvo ZAVNO Sandžaka – Izvršni odbor od 7 članova i Predsjedništvo od 4 člana, kao i 8 većnika i njihovih zamjenika za Drugo zasedanje AVNOJ-a u Jajcu. Za predsjednika ZAVNO Sandžaka izabran je Sreten Vukosavljević, a za potpredsjednika Murat Šećeragić.
Osnovni zadaci ZAVNO Sandžaka, usvojeni na njegovom Prvom zasedanju, bili su stvaranje borbenog jedinstva između srpskog i muslimanskog stanovništva u Sandžaku, organizovanje života na slobodnoj teritoriji i rukovođenje Narodnooslobodilačkim odborima, kao i pružanje pomoći jedinicama NOV i POJ. U toku rata, rukovodstvo Narodnooslobodilačkog pokreta smatralo je da se pitanje državnosti Sandžaka može rešiti – stvaranjem zasebne federalne jedinice ili uključivanjem njegovih dijelova u sastav postojećih federalnih jedinica Crne Gore i Srbije. Pošto je prevagnula druga opcija, odlučeno je da se ZAVNO Sandžaka rasformira.
Drugo zasedanje:
Drugo vanredno zasedanje ZAVNO Sandžaka održano je od 25. do 29. marta 1945. godine u Novom Pazaru. Na ovom zasedanju ZAVNO Sandžaka zaključio je da se područje Sandžaka podeli između Crne Gore i Srbije – pribojski, mileševski, zlatarski, sjenički, deževski i štavički srez pripao je Federalnoj Državi Srbiji, a pljevaljski i bjelopoljski srez pripao je Federalnoj Državi Crnoj Gori. Na istom zasedanju odlučeno je da se ZAVNO Sandžaka raspusti, a da se njegovi većnici, iz srezova koji su pripali Srbiji, obrazuju skupštinu i izaberu Izvršni odbor.
ZAVNO Sandžaka je tokom svog postojanja poslužilo svrsi – rasplamsavanju Narodnooslobodilačke borbe u Sandžaku i širenju Narodnooslobodilačkog pokreta, ali nije uspjelo da preraste u federalnu jedinicu Nove Jugoslavije, što je naišlo na negodovanje dijela rukovodstva ZAVNOS-a. Odluka o podjeli Sandžaka donesena je na sednici Predsjedništva AVNOJ-a bez prethodnog izjašnjavanja naroda, suprotno volji dijela političkog rukovodstva ovog upravnog područja, i uticala je da jedan deo vodećih ljudi Sandžaka ne učestvuje u njenoj primeni. Za deo manjine radilo se o „političkoj grešci“. Sreten Vukosavljević, predsednik i Mirko Ćuković, treći potpredsednik ZAVNO Sandžaka, odbili su da prisustvuju poslednjem zasedanju ZAVNO Sandžaka. Oni nisu ni potpisali odluku od 29. marta 1945. godine, već su to učinili prvi potpredsednik Murat Šećeragić i drugi potpredsednik Dušan Ivković.političk
