Autor: Avdo Huseinović, Zagreb
Nakon završetka Balkanskih ratova, potpisivanjem Bukureštanskog ugovora 10. avgusta 1913. godine, Srbi su ostavili muslimanima iz Sandžaka i Kosova četiri godine roka da odluče hoće li živjeti pod hrišćanskom vlašću ili se iseliti. Pri tom su Bošnjacima i Albancima garantovali ista građanska i politička prava kao i ostalom stanovništvu – sloboda na vjeroispovijesti, dvojezične svjetovne škole, vjerske škole… Svako mjesto sa većim brojem muslimanskog stanovništva može izabrati vlastitu muslimansku opštinu.
Međutim, sva ova obećanja srpska vlada je pogazila. Srpski i crnogorski režim odmah je počeo u praksi primjenjivati princip “čija je vlast toga je i vjera”. Počinju masovna protjerivanja bošnjačkog i albanskog stanovništva u Tursku. U proljeće 1914. godine iseljavanje je bilo najintenzivnije. Tada je, prema turskim podacima, iseljeno oko 200.000 Bošnjaka sa teritorija okupiranog Sandžaka, Kosova i Makedonije i drugih dijelova Balkana.
Borba Jusufa Mehonjića iz sela Grančarevo kod Bijelog Polja, protiv srpsko-crnogorskog terora nad Bošnjacima, počinje okupacijom Sandžaka 1912. godine. Ubrzo mu se pridružuju mnogi Bošnjaci širom Sandžaka, od Pljevalja preko Pešteri do Novog Pazara i od Priboja do Plava i Gusinja. Te jedinice su poznate kao “sandžačke komite”. U doba austrougarske okupacije zapadnog Sandžaka, Jusuf je bio osuđen i zatvoren u Šahovićima. Ubrzo je uspio pobjeći. Tom prilikom otima zatvorskom stražaru pušku i bježi u šumu. Publicista Hakija Avdić pominje da je Mehonjić imao 25 godina kada je otišao u komite, a otišao je u komite 1913. godine. O odmetanju Jusufa Mehonjića u komite narod je spjevao pjesmu:
“Mlad se Jusuf oženio, do ponoći s ljubom bio.
Od ponoći ferman stiže: mlad Jusufe car te zove.
Carska hazna pokradena, na Jusufa potvorena.”
Evo, više od 100 godina ova pjesma podsjeća na jednu tako važnu ličnost u historiji Bošnjaka. Pjesma se dugo tajno izvodila, a u posljednjih 20 godina počela se masovnije snimati i javno emitovati.
**Zub za zub, oko za oko…
Jusuf je djelovao na teritoriji cijelog Sandžaka i jednog dijela Kosova, a povremeno, nakon izvedenih krupnijih akcija, nalazio bi utočište kod svog velikog prijatelja Bajrama Curija u sjevernoj Albaniji. Jusuf je ubio veliki broj Crnogoraca, koji su se dokazali u zločinima nad Bošnjacima. Tako nikšićke novine “Slobodna misao” iznose da je Mehonjić od 1918. do 5. decembra 1924. ubio: Aleksu Morakovca, trgovca iz Bijelog Polja; Toda Morakovca, bivšeg crnogorskog oficira iz Bijelog Polja; Vujina Babića iz Grančareva; Rista, Aleksu i Todora Boškovića iz Sahovića; braću Rutoviće Milosava i Milisava iz Oboda; učitelja-omladinca Miloša Maškovića; Rada Medenicu, aktivnog pješadijskog majora jugoslovenske vojske i njegovog ordonansa Sava Medenicu; Aleksandra Savića, policijskog pisara – pravnika iz Beograda; Arsenija Ćetkovića, trgovca iz Lepenca i mnogo drugih.
Tokom 1922. godine komite su najčešće djelovale na Gornjoj Pešteri, zatim u pećkom, rožajskom, istočkom i đakovačkom srezu. Na nasilja koja je činila zvanična srpsko-crnogorska vlast i odredi Koste Pećanca u Sandžaku, Mehonjić je odgovarao po sistemu “zub za zub, oko za oko”. Ni jedan njihov zločin nije mogao proći nekažnjeno.
Srpski list “Politika” od 13. marta 1926. godine, donoseći vijest o Mehonjićevoj smrti, iznosi “rezultate” Mehonjićeve dugogodišnje aktivnosti pišući da je “od strane muslimanskog odmetnika ubijeno u toku poslednjih godina preko 500 Srba”. U istom broju “Politika” navodi da je: “23. avgusta 1921. godine, Mehonjić uz pomoć Huseina Boškovića i njegove družine, napao jednu zasedu sastavljenu od 35 žandara i razoružao ih do poslednjeg, a zatim ih najurio prema Komaranu i Brodarevu, odakle su se razbežali na sve strane.”
Najveći podvig Jusuf je izveo u avgustu 1921. godine, kada je sa svojim ljudima kod Brodareva do nogu potukao četnike Koste Pećanca. U jednom sukobu sa žandarima, Mehonjiću je, dok je prelazio preko nabujalog Lima, torba pala u vodu. Žandari su je izvukli i tako je njegov dnevnik, u kojemu je opisao svoje komitovanje od 1912. do 1921. godine, dopao u ruke Ministarstva unutrašnjih poslova u Beogradu! Zvanična vlast ljubomorno čuva ovaj dnevnik i ne dozvoljava njegovo objavljivanje, jer bi to bilo od neprocjenjivog značaja za historiju sandžačkih Bošnjaka, koje ova vlast pokušava da ostavi bez pisanih historijskih tragova.
**Nekoliko verzija Jusufove smrti
Ovaj heroj je svojom borbom za oslobođenje i zaštitu sandžačkih Bošnjaka ispisao najljepše stranice historije. Srpski list “Politika” od 13. marta 1926. godine je objavio sljedeće: “Prizren, 12. marta 1926. Jedna albanska žandarmerijska patrola je ubila prekjuče blizu Sijaka Jusufa Mehonjića, čuvenog vođu sandžačkih odmetnika.”
Najubedljiviju verziju o pogibiji Mehonjića iznosi rahmetli dr. Mustafa Memić u svojoj knjizi “Bošnjaci Muslimani Sandžaka i Crne Gore”: “Nakon što je ponovo uspostavljena vlast Ahmet-bega Zogua u Albaniji (1924. godine), konzularni organi Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca u Albaniji, uspjeli su da uspostave kontakt sa nekim komitskim vođama i da im ponude pasoše i vize (za odlazak u Tursku). Mehonjić je pismeno tražio da mu prethodno otkupe imovinu u okolini Šahovića i da mu u Istanbul prebace i porodicu. Međutim, policijski organi Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca su organizirali likvidaciju komitskih vođa na teritoriji Albanije, putem ubacivanja svojih plaćenih policijskih agenata. Ubistvo Mehonjića povezuje se sa aktivnošću Gani-bega Crnovršanina iz Đakovice, koji je bio agent srpske policije i tad je za ubistvo Mehonjića dobio visoku novčanu nagradu. Na taj način, uspjeli su da ubiju Jusufa Mehonjića, Mula Agana Kojića, hodžu iz Plava i Jusufa Matkova Laličića iz Gusinja.”
Postoji i verzija koju je ispričao Jusufov saborac Nuko Hota, koja se i danas prepričava na Pešterskoj visoravni. Prema njegovim riječima, Jusuf je, bježeći od žandarske potjere, otišao kod svog pobratima Albanca (ime nije ostalo zapamćeno) koji je živio u jednom selu na planini Prokletiji. Iako je bilo proljeće, na planini se zadržao veliki snijeg. Mehonjić je zakucao na vrata kuće svog pobratima i ovaj ga je, kao i uvijek, lijepo dočekao. Pobratim je naredio ženi, pošto je bilo veoma hladno, da pristavi kačamak a Jusufu je rekao da se raskomoti. Jusuf se nikada nije odvajao od svoje puške, pa čak i kad bi sjedio kod najboljih prijatelja držao je pušku u krilu. Kada je voda, koju je pobratimova žena stavila za kačamak, počela da ključa, pobratim je hitro zgrabio lonac sa ključalom vodom i prosuo ga Jusufu u lice. Zatim je izvadio pištolj i ubio ga.
U opticaju je još jedna verzija po kojoj je ubica iz pešterskog sela Ugla, iz familije Hukića. Navodno, u kući jednog od Hukića i danas se nalazi sablja kralja Aleksandra I Karađorđevića koju je nakon što je ubio Mehonjića, jedan od Hukića dobio od kralja na poklon.
**Mezar u selu Hamilj, u Albaniji
Jusuf Mehonjić se četrnaest godina borio protiv srpsko-crnogorskog režima, počev od 1912. godine, pa sve do svoje smrti 1926. godine. Nikada se nije mirio sa tim da je hrišćanska vlast zavladala u Sandžaku. Ugledni bošnjački istraživač dr. Harun Crnovršanin, ekspert za otpor Bošnjaka Sandžaka u prošlosti, nedavno je posjetio Mehonjićeve nasljednike koji žive u selu Hamilj, u Albaniji. Jusufovi nasljednici navode “da je njihov djed Jusuf u Grančarevu posjedovao kuću i pet hektara zemlje, kao i pet hektara pod šumom. Kada je bio prinuđen da napusti rodni kraj, imanje je ostavio na čuvanje dvojici braće: Stefanu i Maksimu Kasalici. Jusufov rođak Salko Brahović im je svojevremeno, prema sopstvenom kazivanju, skrenuo pažnju da su prisvojili tuđe imanje, ali su oni odgovorili da je vlasnik ionako mrtav!
Ali, Mehonjići ne žele da se odreknu svoje djedovine. Planirali su da se obrate crnogorskoj ambasadi u Tirani, a u svakom slučaju će tražiti tapije u istanbulskom arhivu kao dokaz o vlasništvu!” Jusufov jedini nasljednik, sin Lutvo preselio je 2010. godine u 90. godini života u albanskom selu Hamilj kod grada Fier. Na mezarju Baltez pored sela Hamilj, nalazi se i mezar rahmetli Jusufa i njegove supruge Naze. Na nišanu je uklesano Jusuf 15.8.1883.-12.3.1926. i Naze 12.5.1887.-16.5.1975. Mehoniqi.
(Preneseno iz Preporodovog Journala broj 172, Zagreb.)
