Najstariji stanovnici Pešteri i tutinskog kraja su Dardanci. Pretpostavljalo se da su Dardanci ilirsko pleme, ali ima i mišljenja da su oni neko autohtonije-starije pleme, potkrepljujući to između ostaloga i nalazima sa Dohovića i Pešteri. Na osnovu nalazišta u selu Ivanči –Dohoviće, na lokalitetu Humpa koje leži na južnim padinama Kremeništa, nedaleko od raskršća puteva Novi Pazar–Tutin i Novi Pazar–Sjenica, u okviru kojeg su otkrivene tri grobne konstrukcije, akademik dr Dragoslav Srejović je dao u znatno drugojačijem svijetlu sliku prerimskog stanovništva doline Raške. On smatra da ove grobnice potiču od Dardanaca koji su po njegovom mišljenju u etničkom smislu daleko srodniji Tribalima, Mezima i Dačanima, nego Ilirima i Tračanima. Oni, po gospodinu Srejoviću, pripadaju jednoj posebnoj porodici naroda, „dako-mezijcima’’ rasprostranjenim na središnjim dijelovima Balkana, koja se znatno razlikuje od Ilira na zapadu i Tračana na istoku.
Dvije grobne konstrukcije (II i III) su istovremene i potiču iz VII stoljeća, dok je mlađa grobna konstrukcija I iz perioda kraj VI i početak V stare ere. Iako dolazi do izvjesne helenizacije domorodačkog stanovništva, to ne mijenja etničku sliku ovog područja za koje gospodin Srejović tvrdi da je i početkom historijskog doba naseljeno Dardancima, „plemenu koje se već od osamdesetih godina III stoljeća stare ere javlja kao „značajan faktor u međunarodnim odnosima ovog dela antičkog sveta’’.
Ali po mišljenju većine historičara i arheologa i u ovom kraju bilo je migracija u dalekoj prošlosti. Arheoloiški nalazi pokazuju da je jedna takva smjena stanovništva na Pešteri izvršena početkom VI vijeka p.n.e. Došli su Autarijati – ilirsko pleme, sa zapada, možda iz Limske doline, i protjerali Dardance prema dolini Raške, gdje su „tokom starijeg gvozdenog doba razvili svoju osobenu kulturu’’.
Dardanci su bili stočari i vrlo ratoborni. „Dugo su ratovali sa južnim susjedima, Makedoncima, kao i sa Rimljanima. Strabon za njih kaže da su divlji ljudi, koji žive u podzemnim jamama pokrivenim đubretom, a da su, uprkos tome, njegovali muziku. Imali su frule i žičane instrumente. Drugi izvori kažu da su Dardanci od svih srednjobalkanskih plemena postizali najveću stabilnost, gradili su utvrđenja i naselja gradskog tipa, kao i privredne i administrativne centre. Njegovali su zanate, metalurgiju i bavili se trgovinom’’. Ostaci materijalne kulture Dardanaca u tutinskom kraju išli bi u prilog ovoj tezi. Kada je BalkanskI poluotok bio na udaru rimske ekspanzije počev od drugog veka, što se završilo osvajanjem Balkana, naši krajevi, znači i tutinski kraj, ušli su u sastav rimske provincije Dardanije, koja je obuhvatala dio Makedonije južno od Skoplja, Kosovo i teritoriju do Niša, a na zapadu je granica dopirala do Mokre gore i Golije, zahvatajući i Peštersku visoravan. „Teritoriji Dardanaca mogao je pripadati i predeo sa planinom Rogoznom i većim dijelom Pešterske visoravni, sve do rijeke Lima’’.
Sigurno je da u vrijeme rimske ekspanzije i vladavine starosjedilačko stanovništvo (Dardanci i Autarijati) mnogo propatilo da je bilo migracija i zbjegova i da su starosjedioci u velikom broju romanizovani.
Uspomena na Ilire očuvana je i u nekim toponimima: Ibar (ibard – plav, bistar), Ras – (rasa – ploča), Pešter (peš – pretežno, terrr- mrak, tersi – suho), Vapa (žega – omorina), Lim (ljum – reka), kao i u nekoliko ilirskih gradina (Kašalj, Niš, Postijenje, Podbijelje, Šaronje, Kuzmičevo, Osaonica, Police, Sebečevo, Cokoviće, Jablanica…)
Naročito su značajna arheološka otkrića u Glogoviku, Melajama i Crnoči. Najstariji nalazi potiču iz Delimeđa iz vremena prije tri hiljade godina. U to vrijeme pokojnike su spaljivali i pepeo stavljali u urne. Nalazi iz Glogovika nešto su mlađi i potiču iz vremena skeletnog sahranjivanja, pa su u grobnicama pronađeni, keramičke posude, gvozdena koplja i noževi, ćilibarske ogrlice i nakit.
U vrijeme podjele Rimskog Carstva na Zapadno i Istočno (Bizantija), današnja tutinska teritorija našla se u graničnim predjelima ta dva carstva. O prisutnosti rimske populacije na ovom području u periodu rimske vladavine postoje određeni indikatori, spomenici materijalne kulture, toponimi i predanja. Izvjesno je da su Rimljani imali svoj rudnik gvožđa u Gluhavici, na šta ukazuju ostaci rudarskih kopova, koji, po narodnom predanju, pripadaju Rimljanima. Tu je pronađen primjerak rimskog novca koji pripada caru Komodu, a nedaleko od Gluhavice, u selu Radohovci, nađena je rimska stela iz III stoljeća. Na vrhu stele uklesane su sigile D.M.S. Pretpostavlja se da su gvozdenu rudu u Gluhavici ekspoatisali stanovnici iz predrimskog perioda, a da su tu eksploataciju nastavili Rimljani. Poznato je da su na Balkanu Rimljani aktivirali stare i otvarali nove rudnike. U selu Boroštici, nedaleko od mosta na istoimenoj rijeci, na putu za Karajukiće Bunare, pronađena je rimska stela iz III stoljeća, slična steli iz Gluhavice, ali su tu grobnicu mještani prokopali, a stelu izlomili i ugradili u most na Boroštici.
ESAD RAHIĆ