Nacionalno buđenje Bošnjaka koje je počelo njihovom sjajnom pobjedom pred Banjalukom 1737. godine nad austijskom vojskom, čime su spasili ne samo Bosnu već i Osmansko carstvo od austrijskih osvajačkih namjera, programski je oformljeno na skupu bosanskih ajana (prvaka) i kapetana održanom od 20. januara do 5. februara 1831. godine, a realizirano u oružanoj borbi zu autonomiju Bosne u okviru Osmanskog carstva pod vođstvom Husein-kapetana Gradaščevića, koja je vođena od juna 1831. do juna 1832. godine.
Ustanici su tražili da Porta opozove privilegije date Kneževini Srbiji, odnosno da se šest nahija Bosanskog ejaleta sa pretežno bošnjačkim življem, koje su poklonjene sultanovim hatišerifom iz 1833. godine (Krajina, Crna Rijeka i Rijeka Kruševac, Paraćin i Užice) kneževini Srbiji vrate Bosanskom ejaletu. Traženo je i da se autonomni status Bosne sličan onom u kneževini Srbiji konstituiiše i u Bosni, a da se poglavar zemlje bira među Bosancima.
Traženo je i da se obustavi uvođenje nove vojske, poznate pod imenom „nizami’’, koju su predvidjele reforme sultana Mahmuda II. Njihovim uvođenjem, ne samo da su ukinuti janjičari, a oni su za odbranu Bosne dosta značili, nego su ukinute i pokrajinske vojske, i time je okrnjena moć vilajeta i vilajetskih ajanskih vijeća. Uz to, reforme sulltana Mahmuda II bile su usmjerene na jačanje centralne vlasti, uz ukidanje kapetanija koje su se bile razvile kao lokalne autonomije. Bila je to, prema tome, borba između centralne na jednoj, i pokrajinske i lokalne vlasti na drugoj strani. Samo je Bosna imala svoje odžakli timare’’ (nasljedne feudalne posjede) za razliku od drugih osmanskih provincija.
Bošnjaci su odlučili da oružanim putem zaštite svoje stare privilegije i izvojuju autonomni status svoje zemlje pod upravom čovjeka iz svojih redova. Pokret je u Sandžaku masovno prihvaćen u Prijepolju, Gusinju, Pešteri, Bijelom Polju, Kolašinu, Pljevljima, Novom Pazaru i Sjenici. Pokret su u cjelosti slijedili u gusinjskoj kapetaniji. Predvodio ga je Đul-beg Šabanagić sa svojih 700 boraca (350 iz Gusinja, 200 iz Plava i oko 150 iz Vasojevića, koji, iako kršćani, dobrovoljno su slijedili Đul-bega).
Kolašince je predvodio buljubaša Hajrudin Hajdar Mican (oko 100 naoružanih ljudi). Bjelopoljce je predvodio Saulejman-aga Kučević. Većina Prijepoljaca je bila na strani pokreta, za razliku od sultanovog pristalice muselima Hašim-bega, kojeg su ustanici smijenili i za vođu izabrali Hadži-Mujagu Prijepoljca. Njegova jedinica je brojala oko 660 ljudi. Bošnjacima Nove Varoši, Sjenice, i Novog Pazara je bila namjenjna prvenstveno uloga da obezbjeđuju snabdijevanje bosanske vojske koja je preko ovih krajeva putovala prema Kosovu.
Pokret u Novom Pazaru je predvodio novoimenovani muteserif Nurudin-beg Kapetanović. Na Pešteri su pobunu protiv sultana podigli Jusuf Balja, Salih Uglja i Deli Ibrahim, sin Adem–paše novopazarskog. Selo Rasno je postalo centar pobune. Osman-paša iz Novog Pazara je na poziv sultana krenuo da ugušuje pobunu. On je najprije pošao na Kolašince, a zatim se ulogorio kod Sjenice. Tamo je pobio sjeničke glavare: Sulejman-bega Šarića, Zejnil-agu Ćesovića, Ahmeda Salkovića i Adema Džankovića. Slična pogubljenja je izvršio i u Novom Pazaru i u Pljevljima. Sultanov pristalica Ejub-beg Ferhatagić koji je početkom pobune smijenjen sa mjesta muteserifa, krio se po selima prema Rogozni, a zatim je utočište našao kod Ganića u Rožajama.
Protivnici bosanskog pokreta bili su Ganići koji su držali vlast u Rožajama. Njima su se pridružili Hadrovići u Gornjem Bihoru i Drpljani u Koritima, u Donjem Bihoru. Sasvim je drugojačija situacija bila na Pešteri. U Suhom Dolu Hasan Hot, pešterski zabit, sa sjedištem u Loznoj, imao je 700, a njegov brat Hasan 600 boraca. Oni su važili za protivnike reformi i saradnike Mustafe-paše Bušatlije i Bošnjaka. Oni su odigrali značjanu ulogu u borbi protiv rožajskih Ganića i gornjobihorskih Hadrovića.
Husein-kapetan je sa svojom vojskom iz Novog Pazara krenuo na Kosovo 7. juna 1831. godine U odlučnoj bici kod Lipljana 22. jula 1831.godine, koja je trajala 6 časova, Bosanci su potpuno porazili sultanovu vojsku, kojom je neposredno komandovao veliki vezir Rešid Mehmed-paša.
Međutim, Bosanci nisu iskoristili svoju sjanu pobjedu. Umjesto da nastave prema Skoplju i da dotuču sultanovu vojsku i da potom pokretom prema Skadru deblokiraju svog saveznika Mustafu-pašu Bušatliju koji se zatvorio u skadarskoj utvrdi Rozefat, oni su se povedeni obećanjma velikog vezira vratili natrag u Bosnu. Obećanja da će Husein–kapetan biti od sultana priznat za bosanskog vezira i da će svi drugi zahtjevi osim onih koji se odnose na kneževinu Srbiju biti usvojeni bili su obična obmana. Sultan je čak štoviše proglasio Husein-kapetana Gradaščevića „buntovnikom i uzurpatorom’’, a pokret Bosanaca za autonomijom, secesijom. Poslana je vojska od 40000 vojnika da uguši ovaj pokret što je do juna 1832. godine sultanovoj vojsci i pošlo za rukom. Već tokom aprila zauzet je Novi Pazar, a do 5. maja zauzele su Sjenicu, Prijepolje i Pljevlja. To je bio kraj vladavine bosanskog autonomističkog pokreta na prostorima Sandžaka, koja je trajala 11 mjeseci. Bošnjaci Sandžaka su ovom pokeretu dali od 3500-4000 boraca, što je činilo trećinu ukupnih snaga kojima je Huseina–kapetan Gradaščević raspolagao.
Esad Rahić
