Kada su se rukometaši Crne Gore u utakmici protiv Srbije, u okviru drugog kola Evropskog prvenstva, pojavili na terenu sa zelenim dresovima, javnost nije odmah uspjela saznati stvarnu pozadinu tog gesta. Priča je to o zelenašima, pokretu i ustanicima koji su se usprotivili srpskoj okupaciji Crne Gore 1918. godine
Piše: Almir MEHONIĆ
Nakon dramatičnih dešavanja u Skupštini Crne Gore povodom usvajanja Zakona o slobodi vjeroispovijesti, kada su srpske stranke, predvođene Srpskom pravoslavnom crkvom, dočekale “na nož” ovaj zakon tumačeći ga kao pravni osnov za oduzimanje imovine SPC, danima su crnogorski Srbi, zajedno sa sveštenstvom SPC-a, šetali ulicama crnogorskih gradova izražavajući javni protest. Odgovor je uslijedio upravo na pravoslavni Božić. Mnogi gradovi bili su izlijepljeni plakatima s porukom: “Nikad više 1918.”, a nastavak je slijedio nastupom rukometne reprezentacije Crne Gore u zelenim dresovima.
Šira javnost sigurno nije mogla shvatiti o čemu je riječ. Ipak, dobro upućeni u historijske procese u ovoj državi odmah su povezali asocijaciju na Božićni ustanak 1919. i na pokret zelenaša.
Ko su zelenaši?
Naziv je to za crnogorske domoljube koji su se od 1916.do 1929. godine oružano borili, najprije u Prvom svjetskom ratu protiv Austro-Ugarske, a od 1918.godine pod krilaticom Za Pravo, Čast i Slobodu Crne Gore i protiv srpske (Kraljevina SHS) okupacije Kraljevine Crne Gore.
Nakon zasjedanja tzv. Podgoričke skupštine u novembru 1918. godine na kojem je donesena sporna odluka o ujedinjenju Kraljevine Crne Gore i Kraljevine Srbije pod dinastijom Karađorđevića, pristalice crnogorske nezavisnosti i crnogorskog kralja Nikole Petrovića u januaru 1919. godine pokrenuli su Božićni ustanak protiv srpske vojske koja je ušla u Crnu Goru. Kako je istaknuto, ustanak je politički imao za cilj da se ponište odluke tzv. Podgoričke skupštine o prisajedinjenju Crne Gore Srbiji; da se Crna Gora oslobodi faktičke vojne okupacije srpske vojske; da se odbrani i afirmira crnogorska državna nezavisnost i da Crna Gora kao punopravan i ravnopravan državno-pravni subjekt stupi u jugoslovensku konfederaciju, u kojoj bi imala ravnopravan status s ostalim njenim konstituentima.
Crnogorski januarski ustanak 1919. godine želio je skrenuti pažnju i međunarodne javnosti i velikih sila uoči i tokom zasijedanja Versajske (Pariške) mirovne konferencije (1919–1920) na crnogorsko pitanje, odnosno, htio je ukazati na to da crnogorski narod ne prihvata provedenu i proklamiranu nasilnu aneksiju Crne Gore izvršenu od Srbije, već da hoće odbraniti svoju državnu samostalnost i nacionalnu slobodu.
U pismu crnogorskom komandiru Petru Gvozdenoviću, organizator, ideolog i politički vođa Božićnog ustanka te kasniji crnogorski premijer u egzilu (1919–1921) Jovan Simonov Plamenac naveo je 31. decembra suštinu političke i ustaničke borbe crnogorskih zelenaša, rojalista i indipendentista, koji su po slomu ustanka nastavili s komitskom, gerilskom i emigrantskom borbom “za pravo, čast i slobodu Crne Gore”. Naime, u tom pismu Jovan S. Plamenac navodi: “Naša je deviza: Vaspostava Crne Gore sa svim njenim suverenim atributima pa sljedstveno tome i narodno samoopredjeljenje prema postojećem crnogorskom ustavu i parlamentarnim principima.“
Prema izvorima crnogorskih historičara, u Božićnom ustanku učestvovalo je, direktno i indirektno, približno 5.000 boraca. Zapadni i istočni sektor ustaničkih snaga, čiji su pripadnici opsjeli Cetinje i koji su stupili u borbu, brojao je gotovo 2.000 ljudi i bio je pod komandom kapetana Krsta Zrnova Popovića, koji se u novije doba doživljava kao neka vrsta ikone crnogorske nezavisne države i borbe protiv srpske okupacije.
Prema nekim historijskim izvorima, crnogorski zelenaši uspostavili su saradnju i koordinaciju s komitama s prostora Sandžaka koje je predvodio Jusuf Mehonić, a koji se, također suprotstavio okupaciji Sandžaka tako što je formirao oružane grupe kojima je primarni cilj bila osveta onima koji su vršili teror nad bošnjačkim življem u Sandžaku.
Unatoč činjenici da je zamišljen na širokoj osnovi, Božićni ustanak nije, za crnogorske ustanike, dao očekivane rezultate. No, oružani otpor srpskoj vlasti i njihovim pristašama u Crnoj Gori potrajao je različitim intenzitetom do 1929. godine. Broj ubijenih, ranjenih, uhićenih, osuđenih i interniranih crnogorskih domoljuba od 1918. do 1929. godine dostigao je brojku od 5.000, dok je veliki broj domova i materijalnih dobara uništen.
Reaktivacija ideja zelenaša devedesetih
Devedesetih godina prošlog stoljeća ideje zelenašadolaze opet na javnu scenu u Crnoj Gori, a sjedište takvih ideja biva crnogorski prijestolni grad Cetinje. Ove ideje, u prvom redu, oličene su u Liberalnom savezu Crne Gore koji je predvodio Slavko Perović. Već tada dolazi do aktuelizacije ideje crnogorske nezavisnosti, crnogorskog jezika, crnogorske crkve i sl. Liberalni savez oštro se usprotivio ratnoj politici Miloševića i njegovih pomagača u Crnoj Gori.
Liberalni savez bio je devedesetih godina jedina stranka koja se oštro suprotstavila učešću crnogorskih vojnika i rezervista u ratovima na prostoru bivše SFRJ te granatiranju Dubrovnika i Agresiji na Bosnu i Hercegovinu. Na mitinzima Liberalnog saveza ostat će upamćena pjesma okupljenih Sa Lovćena vila kliče – oprosti nam Dubrovniče, ali i patriotske pjesme o Armiji BiH koje su se mogle čuti po cetinjskim kafićima.
Iz tog vremena ostalo je zabilježeno i kako su Cetinjani dočekali srpske akademike iz SANU, koji su na poziv vladike Amfilohija Radovića došli na skup SPC o Petru Petroviću Njegošu. Skup je prekinut pjesmom Nikad neće Crna Gora bit’ obala srpskog mora i skandiranjem Amfilohiju Radoviću “Risto Satano“.
Na prvim višestranačkim izborima 1990. godine LSCG nastupio je u sastavu Saveza reformskih snaga, a njegov jedini poslanik u prvom sazivu parlamenta bio je Slavko Perović. LSCG oštro se usprotivio ostanku Crne Gore u krnjoj Jugoslaviji, koju su već tada napustile Slovenija, Hrvatska, Makedonija i Bosna i Hercegovina.
Na referendumu održanom u proljeće 1992. godine, na kojem su se građani Crne Gore izjašnjavali o pitanju “Da li ste za to da Crna Gora kao suverena republika nastavi živjeti u zajedničkoj državi Jugoslaviji potpuno ravnopravno s drugim republikama koje to žele”, LSCG bio je glavni promotor nezavisnosti Crne Gore. Međutim, liberali su ovu bitku izgubili, ali njihova popularnost i ideja o nezavisnosti Crne Gore krenuli su uzlaznom putanjom.
Ipak, Liberalni savez nije uspio preživjeti do danas. Zbog različitih okolnosti LSCG se gasi a njegove ideje i politiku u potpunosti preuzima Demokratska partija socijalista s Milom Đukanovićem na čelu koja, naposljetku, Crnu Goru dovodi do nezavisnosti.
Ideje zelenaša, slobodne, nezavisne Crne Gore, otrgnute iz ruku velikosrpskog nacionalizma, danas doživljavaju možda i svoj zenit.
Izvor Stav
